معنی غیرمسطح

ناهموار

ناهموار. [هََ م ْ] (ص مرکب) غیرمسطح. درشت. دارای پستی و بلندی. (ناظم الاطباء). پر نشیب و فراز. (آنندراج) (غیاث اللغات). ناصاف. خشن. زمخت. قلمبه. ناخار. درشتناک. حزن:
نشیب هاش چو چنگال های شیر دراز
فرازهاش چو پشت پلنگ ناهموار.
فرخی.
آب را بین که چون همی نالد
هر دم از همنشین ناهموار.
سنائی.
شید کافی سهمگین کولنگ بی هنجار شد
برره هموار او خس رست و ناهموار شد.
سوزنی.
می کند هموار سوهان تیغ ناهموار را
هر کجا باید درشتی کرد همواری چه سود؟
صائب.
|| ناتراش. ناتراشیده. ناصاف. نابسوده. تراشیده ناشده. صیقلی نشده:
یکی یاقوت رُمّانّی بشکوه
بزرگ و گرد و ناهموار چون کوه.
شمسی (یوسف و زلیخا).
|| بی نظام. بی ترتیب. نامرتب. پس و پیش. که در یک ردیف نیست: شغت اسنانه شغوا، دندانهای او ناهموار گشتند. (منتهی الارب). || ناهمواره. نابرابر. نامساوی. (ناظم الاطباء). ناجور. بی تناسب. نامتناسب:
قدیم و محدث و نیک و بد و لطیف و کثیف
خطیر و بی خطر و هاموارو ناهموار.
ناصرخسرو.
قسمتی کرد سخت ناهموار
نیک و بد در میان خلق افکند.
مسعودسعد.
|| نامستقیم. ناراست. غیرمستقیم. معوج. کج و معوج. کژ. خمیده. پیچ و خم دار.که هموار و یکنواخت و مستقیم نیست: شَعر زائد، موی فزونی را گویند که هم پهلوی مژگان بروید رستنی ناهموار و ناهمواری وی آن باشد که بعضی سر فرودآرد به چشم و بعضی به چشم اندرخلد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). و بیشتر شکستگی ها که مخالف و ناهموار افتد از قرحه ای خالی نباشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). نیکی و بدی سال اندر جو پدید آید که چون جو راست برآید و هموار دلیل کند که آن سال فراخ سال بود و چون پیچنده و ناهموار برآید تنگسال بود. (نوروزنامه).
- ناهموار رفتن، همرجه. (منتهی الارب). ناصاف و ناموزون رفتن.
|| که اجزاء آن به یکدیگر ماننده نباشد. (یادداشت مؤلف). که یکدست و یک جور و یک نواخت نیست: و بباید دانست که ریم سپید هموار که ناخوشبوی نباشد دلیل آن باشد که طبیعت قوی است و ریم ناهموار و ناخوشبوی و رنگ و قوام او مختلف، برخلاف، دلیل عفونت بود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). || که روان و سلیس و یکدست نیست.
- شعر ناهموار، که معانی و الفاظ آن منطقی و فصیح و متناسب نباشد:
بیتکی چند می تراشیدم
زین شترگربه شعر ناهموار.
انوری.
|| خودرای. خودسر. گمراه. منافق. (از ناظم الاطباء). بی ادب. (غیاث اللغات) (آنندراج). نالایق. (آنندراج) (مجموعه ٔ مترادفات) (غیاث اللغات). ناتراشیده. (مجموعه ٔ مترادفات):
گر سنائی ز یار ناهموار
گله ای کرد از او شگفت مدار.
سنائی.
زنان باردار ای مرد هشیار
اگر گاه ولادت مار زایند
از آن بهتر به نزدیک خردمند
که فرزندان ناهموار زایند.
سعدی.
|| نایکنواخت. ناملایم. ناموافق.
- روزگار ناهموار، نامساعد و ناپایدار. (ناظم الاطباء).
|| درشت. خشن. ناملایم. ناسازگار:
مرا از خلق ناهموار تا چند
همی هموار و ناهموار دارم.
عطار.
|| نادرست. ناشایسته. نامعقول. نامناسب. (از ناظم الاطباء).
- اطوار ناهموار، کردارهای نامناسب و ناسزا و بی ادبانه. (ناظم الاطباء).
- سخن ناهموار، ناتراشیده. ناملایم. درشت. بی ادبانه. ناسزا: مرا عفو کنید که سخن ناهموار در باب تو نتوانم شنید. (تاریخ بیهقی ص 609). معاذاﷲ که خریده ٔ نعمت هایشان باشد کسی و در پادشاهی ملوک این خاندان سخنی گوید ناهموار. (تاریخ بیهقی ص 388). به گوش سلطان رسانیدند که بغراخان سخن ناهموار گفته است به حدیث میراث که زینب را نصیب است به حکم خواهری و برادری. (تاریخ بیهقی ص 537).
مرنجان جان ما را گر توانی
بدین گفتار ناهموار، هموار.
ناصرخسرو.

حساب جمل. [ح ِ ب ِ ج ُم ْ م َ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) شمارش به وسیله ٔ حروف ابجد که در هشت جمله ٔ «ابجد» «هوز« »حطی » «کلمن « »سعفص « »قرشت » «ثخذ« »ضظغ» جمع شده است. نه حرف اول برای آحاد و نه حرف دوم برای عشرات و نه حرف سوم برای مآت و «غ » نماینده ٔ هزار میباشد. بیرونی گوید: این ترتیب (ترتیب ا ب ت ث) آشکاره تر بود میان اهل کتاب پیش از عرب. رجوع به التفهیم ص 52 شود. و در چگونگی نوشتن این حروف گوید: اگر عدد از مرتبه های بسیار بود چون آحاد و عشرات و مئین، نخست بزرگتر باید نبشتن، چون صدگان که نخست باید نبشتن، آنگاه دهگان. آنگاه یکان. و نموده ٔ آن صد و پانزده چنین باید نبشتن «قیه » و زبر خطی بایدکشیدن تا او را از میان سخنان پدید آرد، و دلالت کندکه شمار است نه سخن. و اگر عدد صدوپنج باشد چنین باید نبشتن: «قه » و اگر چهل ودو باشد چنین: «مب » و اگر هزار و دو باشد چنین باید نبشتن: «غب » و اگر دو هزارباشد چنین باید نبشتن: «بغ» زیرا که چون خرد بر بزرگ مقدم شود او را از «غب » جدا کند، و دلیل باشد که از بهر مرادی کرده باشد.
رسم الخط حساب جمل - بیرونی آرد: و عادت نبشتن این حرفها چنان رفت که جیم را دنبال ببرند تا «حا» را نماید، زیرا که حاجت به «خا» که ششصد است کم آید، زیرا که شماره های نجوم بر سیصد و شصت رود، و «یا» را از پس کشند تا اگر نقطه ٔ نون نزدیک او باشد «بی » را نماند، تا میان ایشان فرق بود. «کاف » را چفته کنند تا «لام » را نماند. و «نون » را بزرگتر از «راء» و «زای » دارند و نقطه زده. و بن «نون » خمیده، تا میان ایشان فرق بود. زیرا که رای را نقطه نزنند و زای را نقطه زنند و میان «سین » و «شین » فرق نقطه است و چون نون یایی به آحاد مرکب شود نقطه ٔ «نون » میان ایشان فرق کند و آنگاه احتیاط کنند تا «یا» را نیز نقطه زنند و گر صفر باید نوشتن بجای فارغ از عدد و زبر دایره ٔ صفر خطی مماس باید کشیدن تا فرق بودمیان او و میان «هی ». فاما به میان رقمهای هندوان این خط زبر صفر نباید کشیدن که آنجا «هی » نیست. (التفهیم صص 52-54). و آقای همایی چنین افزاید: در نوشتن حروف تقویمی به مرور زمان اندک تصرفی شده است، اعداد نجومی و تقویمی روی حروف ابجد قرار گرفته است. باین ترتیب که از «الف » تا «طاء» آحاد و از «ی » تا «ص » عشرات و از «ق » تا «ظ» مآت و «غ » هزار است. در اعداد مرکبه عدد بزرگتر را بر کوچکتر مقدم میدارند بترتیبی که در فارسی تلفظ میکنیم. مثلاً هزار و سیصد و پنجاه و شش را چنین مینویسند «غشنو» و اگر محتاج به تکرار هزار شوند باز مثل تلفظ فارسی شماره ٔ تکرار را بر رقم هزار مقدم مینویسند «بغ» یعنی دو هزار و «جغ» یعنی سه هزار... و برای اشتباه نشدن رقمها به یکدیگر «جیم » مفرد را دنبال بریده و بی نقطه مینویسند، اما در تضاعیف هزار نقطه میزنند. «دال » را بشکل زاویه ٔ منفرجه ای رسم میکنند که دو ضلعش اندکی کمانی و مقوس باشد، «ها» را به شکل دایره ٔ کوچک، «کاف » مفرد را به شکل مسطح کوفی مینویسند. اما «کاف » مرکب غیرمسطح نوشته شده و سرکش آن از بالا به پائین کشیده میشود، شبیه «الف » و «لام » در خط شکسته و تعلیق. «یاء» مفرد را معکوس و مرکب را به شکل دندانه ٔ «با» و «تا» مینویسند و در هیچ حال نقطه نمیگذارند. «نون » را در همه حال نقطه میزنند و اگر مفرد باشد از «زای » بزرگتر و با دنباله ٔ خمیده رسم میکنند. «باء» مفرد مانند «جیم » مفرد بی نقطه نوشته میشود مگر در تضاعیف هزار، اما میان تقویم نگاران و زیج نویسان رسم شده است که بجای «باء» تنها یک نقطه میگذراند. «زای » هوز را غالباً نقطه مینویسند زیرا که موارد استعمال راء مهمله یعنی 200 بقیاس معلوم میشود و در صورت بیم اشتباه نقطه یا علامت دیگر مینهند. صفر، خاصه در مورد علامت برج حمل دو ضمه ٔ معکوس روی یکدیگر نوشته میشود شبیه به ها الف خط شکسته. و بجای خالی از عدد پیشینیان در ارقام نجومی دائره ٔ کوچکی رسم کرده بالای آن خط مماس میکشیده اند. (حاشیه ٔ التفهیم ص 54). تا اینجا راجع به بکار بردن حروف ابجد بجای اعداد بود، اما گاهی نویسندگان کتابهای قدیم در مواردی اعداد را بجای حروف مینوشتند، از جمله وقتی میخواستند کلمه ای مقدس را به خامه آورند برای آنکه آن کلمه و حروف مقدس از تماس با دستهای آلوده و ناپاک مصون باشد آنها را با اعداد نشان میدادند چنانکه محمد را بصورت (40، 8، 40، 40، 4) مینوشتند و برای کوتاه نویسی از گذاردن صفرهای مکرر خودداری کرده و برای تمییز آحاد از عشرات و مآت خطی در زیر آنها کشیده، و چنین قرار داده بودند که اگر دنباله ٔ عدد در بالای خط بماند آحاد باشد و اگر بخط رسید عشرات و اگر از خط گذشت مآت را نشان دهد مثلاً کلمه ٔ «ایرانی » را بجای این شکل (1، 10، 200، 1، 50، 10) به این شکل مینوشتند:
درباره ٔ موضوع حساب جمل کتابهائی بنام «حساب الجمل » و «المختصرالجمل » و «ارجوزه فی الجمل » و «سبک المسجد» و «بحر الفاظ» تألیف شده است. رجوع به الذریعه ج 7 ص 8 و 9 و ج 12 و کلمه ٔ «ماده تاریخ » شود. تهانوی آرد: و در حدیث آمده که ویل لعالم جهل من تفسیرالابجد. و معنی ابجد این است. «ابجد»؛یعنی حضرت آدم علیه السلام آلوده ٔ گناه شد. «هوز»؛ یعنی آن حضرت پیروی نفس خود کرد و از این رو نعیم بهشت از او زایل گردید. «حطی »؛ یعنی گناهان آن حضرت در نتیجه ٔ بازگشت بحق و طلب آمرزش از او عز اسمه مانند برگ درخت بریخت. «کلمن »؛ یعنی آن حضرت بکلماتی متکلم شد. تا توبه ٔ او مورد قبول و بخشایش خداوندی واقع گردید. «سعفص »؛ یعنی دنیا بر آن حضرت تنگ شد. پس کار خود را بخدا باز گذاشت. «قرشت »؛ یعنی بگناه خود اقرار آورد و خداوند نیز به کرامت و بزرگواری بدو نیکی فرمود. «ثخذ»؛ یعنی آن حضرت از حق نیرو گرفت. «ضظغ»؛ یعنی به عزیمت لااله الا اﷲ، محمد رسول اﷲ دل قوی داشت. (کشاف اصطلاحات الفنون).

دریا. [دَرْ] (اِ) معروف است و به عربی بحر خوانند. (برهان) (از آنندراج). آب بسیار که محوطه ٔ وسیعی را فراگیرد و به اقیانوس راه دارد مجموع آبهای نمکی که جزء اعظم کره ٔ زمین را می پوشاند و هر وسعت بسیار از آبهای نمکی را دریا توان گفت و نوعاً دریا تقریباً سه ربع از سطح زمین را می پوشاند ودر نیمکره ٔ جنوبی بیشتر زمین را فراگرفته است تا درنیمکره ٔ شمالی، و ادله ای در باب نمکی بودن آبهای دریا ایراد کرده اند از همه قویتر و موجه تر آن است که این تملیح را به تخته سنگهای ملحی که در قعر اقیانوس می باشد نسبت دهند. و عمق دریاها بسیار مختلف و تغییرپذیر است و در بعضی نقاط سوند (آلتی که در تعیین عمق دریاها استعمال می کنند) به تک آن نمیرسد و در این جاها عمق دریا را از دوازده تا پانزده هزار متر فرض کرده اند و تک دریاها نوعاً مانند سطح زمین ناصاف و غیرمسطح است و در زیر آب دره هایی موجود است شبیه دره هایی که در کوههای بسیار مرتفع مشاهده می کنیم و جزیره های کوچک و کم وسعت نیز قله های کوههای مرتفع تحت بحری هستند. (از ناظم الاطباء).
صاحب آنندراج گوید: قدما از شعرای استاد آن را اماله کرده با معنی و مأوی قافیه آرند. و ژرف، بی پایاب، بی پایان، بی کران، بی ساحل، لنگردار، بی لنگر، بی زنهار، بی آرام، پرشور، پرآشوب، ناپیدا کنار، طوفان خیز، گوهرخیز از صفات اوست. آب شور. مقابل خشکی. (یادداشت مرحوم دهخدا). دریاب. دریه. (آنندراج). زَراه. زَو. اُستُم ّ. اُسطُم ّ. اُسطَمَه. اُطمُسَه. بحر. بَضیع. حجر. حداد. (دهار). خُصاره. خضم. (منتهی الارب).داماء. (دهار). راموز. رَجّاس. رَجّاف. زُفَر. ساجی. سُجُوّ. سَدِر. طَغَم. (منتهی الارب). طِم ّ. (دهار). عَجوز. عَیلام. عَیْلَم. قَمقام. قِمّیس. (منتهی الارب). کافِر (دهار). لافظه. (منتهی الارب). لُجَّه. (نصاب). لجی. مَنقَع. مَنقَعَه. نُطفه. (منتهی الارب). نَوفل. (دهار). هقم. (منتهی الارب). یَم ّ. (دهار):
پادشا سیمرغ دریا راببرد
خانه و بچه بدان طیطو سپرد.
رودکی.
دریا دو چشم و بردل آتش همی فزاید
مردم میان دریا و آتش چگونه پاید.
رودکی.
موج کریمی برآمد از لب دریا
ریگ همه لاله گشت از سرتا بون.
دقیقی.
صورت خشمت ار ز هیبت خویش
ذره ای را به خاک بنماید
خاک دریا شود بسوزد آب
بفسرد آفتاب و بشخاید.
دقیقی (دیوان ص 99).
ز دریا به مردی به یکسو کشید
برآمد به خشکی و هامون بدید.
فردوسی.
چنین گوی پاسخ به کاوس کی
که کی آب دریا بود همچو می.
فردوسی.
چو این کرده شد چاره ٔ آب ساخت
ز دریا برآورد و هامون نواخت.
فردوسی.
چو دریا و چون کوه و چون دشت و راغ
زمین شد به کردارروشن چراغ.
فردوسی.
خردمند کزدور دریا بدید
کرانه نه پیدا و بن ناپدید.
فردوسی.
حکیم این جهان را چو دریا نهاد
برانگیخته موج ازو تندباد.
فردوسی.
یکی با درنگ و یکی با شتاب
زمین شد به کردار دریای آب.
فردوسی.
که شیران ایران به دریای آب
نشستی تن از بیم افراسیاب.
فردوسی.
چو شمشیر گیرد به رزم اندرون
بیابان شود همچو دریای خون.
فردوسی.
زمین شد به کردار دریای خون
سر و دست بد زیر سنگ اندرون.
فردوسی.
یکی را همی تاج شاهی دهد
یکی را به دریا به ماهی دهد.
فردوسی.
یکی اژدها پیشت آید دژم
که ماهی برآرد ز دریا به دم.
فردوسی.
خجسته درگه محمود زابلی دریاست
کدام دریا کان را کرانه پیدا نیست
شدم به دریه و غوطه زدم ندیدم دُر
گناه بخت من است این گناه دریا نیست.
فردوسی (از آنندراج).
ازین در سخن چند رانم همی
چو دریا کرانه ندانم همی.
فردوسی [در هجو سلطان محمود از چهار مقاله].
من شست به دریا فروفکندم
ماهی برمید و ببرد شستم.
معروفی.
ز آب دریا گفتی همی به گوش آمد
که شهریارا دریا توئی و من فرغر.
فرخی.
پنداشت مگر کاب نماند فردا
نتوان کردن تهی به ساغر دریا.
فرخی.
ز دریا به خشکی برون آمدند
ز بر بر سر زیغنون آمدند.
عنصری.
سخاوت تو ندارد در این جهان دریا
سیاست تو ندارد برآسمان بهرام.
عنصری.
ز دشمن کی حذر جوید هنرجوی
ز دریا کی بپرهیزد گهرجوی.
(ویس و رامین).
نشاید باد را در برگرفتن
نه دریا را به مشتی برگرفتن.
(ویس و رامین).
هند چون دریای خون شد چین چو دریا بار او
زین قبل روید به چین برشبه مردم استرنگ.
؟ (لغت فرس اسدی).
کان نیاورد درّ و دریا سیم.
(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 388).
گفت زندگانی خداونددراز باد اعمال غزنی دریائی است که غور و عمق آن پیدا نیست. (تاریخ بیهقی).
دریا بشنیدی که برون آید از آتش
روبه بشنیدی که شود همچو غضنفر.
ناصرخسرو.
بی پای مشو برون ازین دریا
اینک به سخنت دادم آگاهی.
ناصرخسرو.
دل از علم او شد چو دریا مرا
چو خوردم ز دریای او یک فخم.
ناصرخسرو.
اندک اندک علم یابد نفس چون عالی شود
قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود.
ناصرخسرو.
و ز بابهای علم نکو در رس
مشتاب بی دلیل سوی دریا.
ناصرخسرو.
مردم روزی نبود بی حسود
دریا هرگز نبود بی نهنگ.
مسعودسعد.
مرا مدح تو برجان و از آن دیگران بر لب
که دریا درنهد در قعر و خاشاک آورد برسر.
مختاری.
بسته ٔ خواب است بخت و خواب مرا غم
بست و به دریای انتظار برافکند.
خاقانی.
ز آرزوی قطره ٔ ابر سخاش
چون صدف دریا دهان خواهد گشاد.
خاقانی.
چه خوش بوی که درون وحشت است و بیرون غم
کجا روی که ز پیش آتش است و پس دریا.
خاقانی.
پی یک بوسه گرد پایه ٔ حوض.
بسی گشتم تو دل دریا نکردی.
خاقانی.
موجها دیدی که چون خیزد ز دریا هرزمان
موج خون از چشم خاقانی چنان انگیختی.
خاقانی.
به دامن گرچه دریا دارداما
گریبانش نم جوئی ندارد.
خاقانی.
دریا کنم اشک و پس به دریا
در هرصدفی جدات جویم.
خاقانی.
کشتی آرزو در این دریا
نفکند هیچ صاحب فرهنگ.
خاقانی.
دریای توبه کو که مگر شامگاه عمر
چون آفتاب غسل به دریا برآورم.
خاقانی.
جوهر وعنبر سفید است و سیاه
هر دو را محکوم دریا دیده ام.
خاقانی.
از افواه الناس شنوده آمد که مجلس شریف که دریای متوج است به جواهر معانی به فلان ناحیت که چشمه ٔ آب گرم است خرامیده است. (منشآت خاقانی چ دانشگاه ص 303). و آن دریای زاخر مفاخر را که چندین هزار جواهر غیبی در صدف حرف و صوت ما را هدیه کرده است از مخاطره ٔ دریا که قصد آن دارد نگاه دار. (منشآت خاقانی ص 33). نقش فریبنده ٔ دنیا به صورت دریا ماند که زنده درکشد چون بکشد بیرون اندازد. (منشآت خاقانی ص 80). قاصدان به تعجیل بیرون آمدند و درنگ چندان نمودند... تا به دریا بازرسد. (منشآت خاقانی ص 72). چه حضرت علیا... دریای زاخر است و عادت دریا آن است که نزدیکان را جوهر بخشد. (منشآت خاقانی ص 131).
چو بخت برلب جیحون فکند رخت مرا
بهم شدیم سه جیحون نه کم ز سه دریا.
ادیب صابر ترمذی (از آنندراج).
نریزد ابر بی توفیر دریا
نه بی باران شود دریا مهیا.
نظامی.
به دریا در منافع بیشمار است
و گر خواهی سلامت بر کنار است.
سعدی.
گرچه دریا به ابر آب دهد
لب دریا همیشه خشک بود.
سلمان ساوجی.
ما عبث در سینه ٔ دریا نفس را سوختیم
گوهر مقصود در دامان ساحل بوده است.
صائب.
دریا به وجود خویش موجی دارد
خس پندارد که این کشاکش با اوست.
واعظ قزوینی
اِبحار؛ در دریا نشستن. (تاج المصادر بیهقی). اجتسار؛ به دریا افتادن کشتی و روان شدن. (از منتهی الاب). أجودان، دریا و باران. (دهار). افیح لجی،دریای فراخ. انجزار؛ برگردیدن آب دریا. (از منتهی الارب). بحیره؛ دریای خرد. (دهار). تبحر؛ دریا شدن در علم. (دهار). جفل، انداختن دریا ماهی را برکنار. (دهار). خضرم، دریای بزرگ بسیارآب. (منتهی الارب). خلیج،پاره ای از دریا. (دهار). زاخر؛ غطامط؛ دریا که آب او موج میزند. (دهار). شرم، پاره ٔ دریا. (دهار). طبس، غمر، قاموس، لجی و مغمم، دریای بسیارآب. (از منتهی الارب). عاقول، موج دریا و معظم دریا. غُطامَط، غَطومَط، غَطمَطیط؛ دریای بزرگ موج بسیار آب. غِطَم ّ، غَطَمطَم، غطومط، قلهدم، لهم، دریای بزرگ. عَظیم، دریای بزرگ بسیارآب. (منتهی الارب). قاموس، شرم، میانه ٔ دریا. (دهار). قلاس، دریای کف انداز. (دهار) (منتهی الارب). لافظه؛ دریا بدان جهات که جواهر و عنبر و جز آن بیرون اندازد. (منتهی الارب). لجه؛ میان دریا. (دهار). لجی، دریا که میان او خاک باشد، و دریای ژرف و فراخ. (دهار). دریای مغ. (ترجمان القرآن جرجانی). مجداح، کناره ٔ دریا. مسجور؛ دریائی که آبش زائد از آن باشد.مهرقان، دریا جای که آب روان گردد در وی. ناجخ. نَجوخ، دریای پرشور. هضم، شکم دریا. هود؛ دریای خرد که به ریزش آب بیشه ها و مانند آن فراخ گردد. هیقم، آوازموج دریا. (منتهی الارب).
- امثال:
دریا به دهان سگ نجس کی گردد. (امثال وحکم).
دریا بی بارانش نمی شود. (فرهنگ عوام).
دریا را با قاشق (یا ملاقه) خالی نتوان کرد، کنایه از کار بیهوده کردن. (فرهنگ عوام).
دریا را با مشت می پیماید، کنایه از کار بیهوده کردن است. (فرهنگ عوام).
دریا را به ساغر تهی نتوان کرد. (از امثال و حکم).
دریا را به کیل پیمودن نتوان. (امثال و حکم).
- آزادی دریاها، آزادی دریاها در موقع صلح عبارت است از حق کشتیهای تمام ملل به اینکه آزادانه در دریای باز در خارج آبهای ساحلی دریانوردی کنند بدون اینکه مأمورین یا کشتیهای ملت دیگری متعرض آنها شوند یا آنها را بازرسی نمایند. آزادی دریاها از مسائل مهم بین المللی است و در موقع جنگ این آزادی محدود می شود و دول متخاصم این حق را برای خود قائلند که راه بر کشتیهای عازم به مملکت یا ممالکی که با آن در جنگ هستند ببندند و کالاهایی را که به مقصد این ممالک است ضبط کنند یا محاصره ٔ دریایی برقرار سازند. (از دائرهالمعارف فارسی ذیل «آزادی دریاها»).
- به دریا دادن، شستن و غسل کردن. (ناظم الاطباء).
- || کشیدن و نظر برداشتن. (ناظم الاطباء).
- || راندن. (ناظم الاطباء).
- دریابار. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریابان. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریابر. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریا بر سرکشیدن، کنایه از خوردن شراب و آب و مانندآن به اقصی الغایت. (آنندراج):
دل چه تلخیهای رنگارنگ از آن دلبر کشید
قطره ٔ خونی چه دریاهای خون برسر کشید.
صائب.
- دریابگ، دریابگی. و رجوع به این ترکیبها در ردیف خود شود.
- دریابندر. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریا به جوی خویش بستن، آبرا به جوی خودآوردن که همیشه هم آنجا باشد و بجای دیگر نرود. (آنندراج):
موج گوهر میزند از بحر پرشور سخن
خامه راقم طرفه دریائی به جوی خویش بست.
راقم (از آنندراج).
- دریا به روی زدن، مبالغه در بیدار کردن، چه تنها آب زدن هم برای این کار کفایت می کند. (از آنندراج):
چنین کز حیرت رخسار او از خویشتن رفتم
به رویم گر زنی دریا به هوش خود نمی آیم.
ملاقاسم مشهدی (از آنندراج).
- دریابیگ، دریابیگی. رجوع به این ترکیبها در ردیف خود شود.
- دریاپرور. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریاپیما.رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریا خوردن، کنایه از شراب خوردن. (آنندراج):
نشکند از چشمه ٔ کوثر خمار عاشقان
تشنه ٔ گوهر اگر دریا خورد سیراب نیست.
ملاقاسم مشهدی (از آنندراج).
- دریادار، دریاداری. رجوع به این ترکیبها در ردیف خود شود.
- دریادرون، سخت فاضل. علامه. بسیاردان:
به اندک عمر شد دریادرونی
به هرفنی که گفتی ذوفنونی.
نظامی.
- دریادریا، بسیاربسیار، قید است مقدارهای عظیم را:
نعمت منعم چراست دریادریا
محنت مفلس چراست کشتی کشتی.
ناصرخسرو.
- دریادست، بسیار بخشنده. که دستی چون دریا بذّال دارد:
خسرو شیردل پیل تن دریادست
شاه گردافکن لشکرشکن دشمن مال.
فرخی
- دریادل، بسیار بخشش. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریادلی، بخشندگی بسیار. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریادیده، چیزی که دریا را دیده باشد. (آنندراج). قرین دریا. که به دریا رسیده باشد:
عاشق سرگشته را ازگردش دوران چه باک
موج دریادیده را از شورش طوفان چه باک.
صائب (از آنندراج).
سیل دریادیده هرگز برنمی گردد به خود
نیست ممکن هر که مجنون شد دگر عاقل شود.
صائب (از آنندراج).
غیر خال ابروت کز نافه باج بو گرفت
چشم دریادیده در بحر کمان عنبر ندید.
تأثیر (از آنندراج).
- دریازدگی، حالت دریازده. رجوع به دریازدگی در ردیف خودشود.
- دریازده، مبتلی به بیماری ناشی از سفر دریا. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریازن، دزد دریائی.
- دریازنی، عمل دریازن. رجوع به این ترکیبات در ردیف خود شود.
- دریاستیز، سخت ستیزنده. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریاسیاست، بسیار سائس. پرتدبیر: از حضرت آسمان شکوه عرش جَلالت دریاسیاست کوه سیادت عظمها اﷲ هیچ مخالفت و آفت در خاطر تصور نکند. (منشآت خاقانی ص 280).
- دریاشتاب، پرشتاب. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریا شدن دیده، سخت اشکبار شدن چشم. پر شدن دیده از اشک:
پر نشد چون صدف از لؤلؤ لالا دهنی
که نه از حسرت او دیده ٔ ما دریا شد.
سعدی.
بس دیده که شد در انتظارت
دریا و نمی رسد به ساقت.
سعدی (ترجیعات ص 637).
- دریاشعار، نماینده ٔ دریا در بخشندگی و کرم:
شروان که زنده کرده ٔ شمشیر تست و بس
شمشیروار در کف دریاشعار تست.
خاقانی.
- دریاشکاف، شکافنده ٔ بحر.
- دریاشکافتن، بحر پیمودن. رجوع به این دو ترکیب در ردیف خود شود.
- دریاشکسته. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریاشکل، همانند دریا.
- دریاشکوه، با جلال و عظمت دریا.
- دریاشناس، عالم به خصوصیات وضع دریا.
- دریاصفت، عظیم و بزرگ و گران.
- دریاضمیر، دریادل. و رجوع به این ترکیبها در ردیف خود شود.
- دریا کشیدن، کنایه از خوردن شراب و آب و مانندآن به اقصی الغایت باشد. (از آنندراج). دریا خوردن. دریاها بر سرکشیدن:
دریاکش از آن چمانه ٔ زر
کو ماند کشتی گران را.
خاقانی.
- دریامثابت، همانند دریا. دریاسان. عظیم:
گوید این خاقانی دریامثابت خود منم
خوانمش خاقانی اما از میان افتاده «قا».
خاقانی.
- دریانهاد، با طبیعت دریا. عظیم:
چه صعب رودی دریانهاد و طوفان سیل
چه منکر آبی پیل افکن و سواراوبار.
فرخی.
- دریاور. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریا و کان، جهان و بر و بحر. (آنندراج). جهان و گیتی و عالم و دریا و صحرا و بر و بحر. (ناظم الاطباء).
- دریای آب، بحر:
سپاهی به کردار دریای آب
به قلب اندرون جهن و افراسیاب.
فردوسی.
- دریای آزاد، یا دریای باز. دریایی است که تمام ملل حق کشتی رانی آزادانه را در آن دارند بدون اینکه مأمورین یا کشتیهای ملت دیگری متعرض آنها شوند یا آنها را بازرسی نمایند. در مقابل دریای بسته. دریای باز یا دریای آزاد.
- دریای بسته، در مقابل دریای باز یا دریای آزاد. رجوع به دریای آزاد در همین ترکیبات شود.
- دریای بی پایان، بحر قعیر. دریای ژرف:
وقتی در آبی تا میان دستی و پائی می زدم
اکنون همان پنداشتم دریای بی پایاب را.
سعدی.
- دریای بی چون و چند، بحر بی کم و کیف.عالم بی رنگی. بحر بیکران و بی اندازه ٔ توحید:
تن شناسان زود ما را گم کنند
آب نوشان ترک مشک و خم کنند
جان شناسان از عددها فارغند
غرقه ٔ دریای بی چونند و چند.
مولوی.
- دریای خون گشادن، کشتن و قتل بسیار کردن:
سپه راندن از ژرف دریا برون
گشادن به شمشیر دریای خون.
نظامی (از آنندراج).
- دریای ساحلی، در اصطلاح حقوق بین الملل، قسمتی از دریای آزاد است که در سواحل خاک یک دولت معین واقع شده و بنابه ملاحظات نظامی و بهداشتی و مالی و اقتصادی تحت قوانین خاصی قرار گرفته است و بعضی از قوانین داخلی در آن مجری می گردد. (ترمینولوژی حقوقی ص 289).
- || حریم آبی یک کشور در دریای آزاد. (ترمینولوژی حقوقی).
- دریایسار، دارای دولت و ثروت بی اندازه. (ناظم الاطباء).
- دریای شیرین، دریا که آبش شور و تلخ نیست:
وصفش نداند کرد کس دریای شیرین است و بس
سعدی که شوخی می کند گوهر بدریا میبرد.
سعدی.
- دریای عدم، بحر نیستی. عالم بی نشانی:
مطرب عشق این زند وقت سماع
بندگی بند و خداوندی صداع
پس چه باشد عشق دریای عدم
درشکسته عقل را آنجا قدم.
مولوی.
- دریای کل، جهان. هستی:
این چنین فرمود آن شاه رسل
که منم کشتی در این دریای کل.
مولوی.
- دریای محیط. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دریای هفتگانه، اشاره به سبعه ابحر قرآن کریم:
سگ به دریای هفت گانه مشوی
که چو ترشد پلیدتر باشد.
سعدی.
- دریایمین، دریادست:
هست لب لعل تو کوثر آتش نمای
هست کف شهریار گوهر دریایمین.
خاقانی.
- دل به دریا زدن، خطر کردن. (یادداشت مرحوم دهخدا). علی اﷲ گفتن. هر چه باداباد گفتن.
- دل به دریا فکندن، دل به دریا زدن. حافظ علیه الرحمه، ضرورت را، دل به دریا فکندن آورده است. (یادداشت مرحوم دهخدا):
دیده دریا کنم و صبر به صحرا فکنم
وندرین کار دل خویش به دریا فکنم.
حافظ.
- دلش دریاست، از بذل و عطای فراوان نهراسد. از خرج بسیار نترسد. (یادداشت مرحوم دهخدا).
- || بسی صبر و شکیبائی دارد. (یادداشت مرحوم دهخدا).
- ژرف دریا، دریای عمیق. رجوع به ژرف دریا در ردیف خود شود.
- هفت دریا، هفت آب. هفت بحر. هفت محیط. رجوع به هفت دریا در ردیف خود شود.
|| بعضی از دریاچه های بزرگ را نیز دریا خوانند مانند دریای خزر، دریای آرال. (از دائرهالمعارف فارسی). در بیت ذیل مراد دریاچه ٔ خزر است:
سوی دریا روم و برطبرستان گذرم
کایمنی برطبرستان به خراسان یابم.
خاقانی.
|| رود. رودخانه. درگاه. (در تداول عامه):
چو آمد به نزدیک اروندرود...
ببستند یارانش یکسر کمر
همیدون به دریانهادند سر.
فردوسی.
خاطرم از مدح تو دریاست بی معبر بلی
خاطر مداح تو دریای بی معبر سزد.
سوزنی.
|| مزید مؤخر امکنه که گاهی معنی رود بزرگ دهد، آمودریا، سیردریا، ختن دریا، بلخی دریا، کودک دریا (دجله). (یادداشت مرحوم دهخدا). || مقابل خشکی. بر. مقابل بحر:
ز دریای عمان برآمد کسی
سفرکرده هامون و دریا بسی.
سعدی.
|| در شواهد زیر دریا بعنوان کنایه و تشبیهی از کثرت و عظمت و فراوانی و در مقام نمودن اندازه و مقدار بسیار بکار رفته است چون دریای آتشین و دریای درون و دریای سخن و دریای عشق و دریای غم و دریای فضل و دریای لطف و دریای معرفت و...:
دریای سخن منم اگر چه
هرکس صدف بیان شکافد.
خاقانی.
بگذشت و بازم آتش در خرمن سکون زد
دریای آتشینم در دیده موج خون زد.
سعدی.
نمی شاید گرفتن چشمه ٔ چشم
که دریای درون می آورد جوش.
سعدی.
دریای عشق را به حقیقت کنار نیست
ور هست پیش اهل حقیقت کنار اوست.
سعدی.
شهری اندر هوست سوخته در آتش عشق
خلقی اندر طلبت غرقه ٔ دریای غمند.
سعدی.
غرق دریای غمت را رمقی بیش نماند
آخر اکنون که بکشتی به کنار اندازش.
سعدی.
جهان دانش وابر سخا و کان کرم
سپهر حشمت و دریای فضل و کوه وقار.
سعدی.
سحاب رحمت و دریای فضل و کان کرم
سپهر حشمت و کوه وقار و کهف امان.
سعدی.
دریای لطف اوست و گرنه صحاب کیست
تا بر زمین مشرق و مغرب کند سخا.
سعدی.
ترک هواست کشتی دریای معرفت
عارف به ذات شو نه به دلق قلندری.
سعدی.
|| نزد محققین اشاره به ذات پاک واجب الوجود است. (برهان). || در اصطلاح تصوف، هستی یعنی وجود را دریا گویند چنانچه نطق را ساحل و کناره ٔ دریا و حروف و الفاظ راصدا نامند. (شرح گلشن راز ص 451):
بیا با ما درین دریا بسر بر
از اینجا دامنی خوش پرگهر بر
ز ما بشنوحبابی پرکن از آب
حباب از آب و در وی آب دریاب
به معنی آب و در صورت حباب است
ببین در این و آن کان هردو آب است.
شاه نعمت اﷲ ولی (فرهنگ مصطلحات عرفا).
|| به معنی انسان کامل هم آمده است. هستی مطلق رادریا نامند که عالم همه امواج آن است:
جنبش دریا اگر چه موج خوانندش ولی
در حقیقت موج دریا عین آن دریا بود.
شاه نعمت اﷲ ولی (از فرهنگ مصطلحات عرفا).
|| کنایه از ذات الهی است. هستی مطلق. (فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی):
یا از آن دریا که موجش گوهر است
گوهرش گوینده و بیناورست.
مولوی.
آنکه کف را دید سرگویان بود
وانکه دریا دید او حیران بود
آنکه کف را دید نیتها کند
وانکه دریا دید دل دریا کند
آنکه کف را دید باشد درشمار
وانکه دریا دید شد بی اختیار
آنکه کف را دید در گردش بود
وانکه دریا دیداو بی غش بود
آنکه کف را دید پیکارش کند
وانکه دریا دید بردارش کند
آنکه کف را دید گردد مست او
وانکه دریا دید باشد غرق هو
آنکه کف را دید آید در سخن
آنکه دریا دید شد بی ما و من
آنکه کف را دید پالوده شود
وانکه دریا دید آسوده شود.
مولوی.
|| کنایه از باطن و درون و عالم معانی. (فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی):
چون ز دریا سوی ساحل بازگشت
چنگ شعر مثنوی با ساز گشت.
مولوی.
|| کنایه از بحر بیکران توحید. (فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی):
پای در دریا منه کم گو از آن
بر لب دریا خمش کن لب گزان.
مولوی.
|| کنایه از شرمگاه زنان. (از آنندراج):
عشق می آرد دل افسرده ٔ ما را به شور
مطرب ار طوفان بود دریای لنگردار را.
صائب.
گوهر خود را چو آوردی سلامت برکنار
کشتی تن را به این دریای بی لنگر گذار.
صائب (از آنندراج).
کتلها درو چون سرین زنان
که دریا بود از نشیبش عیان.
اشرف (از آنندراج).

1327