سده. [س ِ دِ] (اِخ) دهی است از دهستان مرکزی بخش قاین شهرستان بیرجند واقع در 5 هزارگزی جنوب خاوری قاین و سر راه شوسه ٔ عمومی قاین به بیرجند. هوای آنجا معتدل و دارای 1590 تن سکنه است. آب آنجا از قنات تأمین میشود. محصول آن غلات، شلغم، چغندر. شغل اهالی زراعت و مالداری وقالیچه و کرباس بافی است. راه اتومبیل رو و دبستان هم دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9):
چار نعمت در سده دارم بحمداﷲ معه
کبک شوم و باد سخت و آب شور و نان جو.
نزاری قهستانی (از آنندراج).
سده. [س َ دَ / دِ] (اِ مرکب) (از: سد = صد + ه، پسوند نسبت) لغهً بمعنی منسوب بشماره ٔ سد (صد). درباره ٔ علت انتساب این جشن بشماره ٔ مزبور گفته های بسیار آورده اند. بیرونی در التفهیم (ص 257) آرد: «اما سبب نامش به سده چنان است که از او تا نوروز پنجاه روز است و پنجاه شب ». ولی وجه اشتقاقی که اصلی مینماید این است که جشن سده که در دهم بهمن ماه گرفته میشد درست صد روزپس از آغاز زمستان پنج ماهه بود (چه ایرانیان باستان سال را بدو بخش میکردند: تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه) و نام «سده » اشاره بگذشتن صد روز پس از آغاز زمستان است. ظاهراً این وجه تسمیه و هنگام اصلی جشن مزبور در عهد ساسانیان و مشابه تا مدتی پس از آن نیز شناخته بود، و از طرفی بواسطه ٔ انتقال اندرگاه (پنجه ٔ دزدیده) از پایان اسفندارمذ و سیر آن در ماهها بمرور زمان و رسیدن به آخر آبانماه فاصله ٔ اول آبانماه (آغاز زمستان پنج ماهه) و دهم بهمن دیگر صد روز نبوده بلکه صد و پنج روز میشده است. لهذا ظاهراً بعضی بحساب قهقرایی از دهم بهمن ماه رو بجلو شمرده و برای درست کردن صد روز، پنجم آبان را آغاز زمستان (قدیم) فرض کرده اند. بعضی قصور کرده اند که اصل چنین بوده است، چنانکه بیرونی در آثار الباقیه (ص 227) آورده. رجوع کنید به جشن سده در نشریه ٔ شماره ٔ 2 انجمن ایرانشناسی صص 2- 13. (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ذیل جشن سده). دهم روز از بهمن ماه که روز جشنی و عیدی بزرگ از پارسیان بوده، صَدَق معرب آن است. و صد که دو پنجاه است پارسی است و مانند شصت که دو سی است به سین آمده. گویند از آن عید تا عید نوروز پنجاه شب و پنجاه روز بود. وجه دیگر آنکه چون عدد اولاد آدم بصد رسیده بود آن را سده نام نهادند و در آن شب آتشبازی کردند و کوه های آتش از هیمه و چوب برافروختند. و بعضی این جشن را بفریدون نسبت داده اند و گفته اند:
سده جشن ملوک نامدار است
ز افریدون و از جم یادگار است.
عنصری (از آنندراج).
نام روز دهم بهمن ماه است و در این روز فارسیان عید کنند و جشن سازند و آتش بسیار افروزند و ملوک و سلاطین ایشان مرغان و جانوران صحرائی را گرفته دسته های گیاه بر پای ایشان بسته آتش در آن گیاه زنند و رها کنند تا در هوا بپرند و در صحرا بروند و همچنین آتش در کوه و صحرا زنند. گویند واضع این جشن کیومرث بوده و باعث بر این است که کیومرث را صد فرزند از اناث وذکور بود، چون بحد رشد و تمیز رسیدند در شب این روزجشنی ساخت و همه را کدخدا کرد و فرمود که آتش بسیارافروختند بدان سبب آن را سده میگویند. و بعضی مخترع این جشن هوشنگ بن سیامک را میدانند و سبب آن در «جشن سده » مذکور است. و جمعی بر آنند که چون در این روز عدد فرزندان آدم بصد رسید جشن عظیمی کرد بدین نام موسم شد. و بعضی دیگر گویند چون از این روز تا نوروز پنجاه روز و پنجاه شب است که مجموع آن صد باشد بنابراین سده میگویند و صد به صاد معرب سد به سین است چه در کلام فرس قدیم صاد نیامده. (برهان). آبان روز است ازبهمن ماه و آن دهم روز بود و اندر شبش که میان روز دهم است و میان روز یازدهم آتشها زنند به گوز و بادام و گردبرگرد آن شراب خورند و لهو و شادی کنند. و نیزگروهی از آن بگذرند تا به سوزانیدن جانوران. و اما سبب نامش چنانست که از او تا نوروز پنجاه روز است و پنجاه شب. و نیز گفته که اندرین روز از فرزندان پدر نخستین صد تن تمام شدند. (التفهیم). دهم روز از بهمن ماه. (ربنجنی). دهم روز از بهمن ماه که جشن مغانست. سَدَق معرب آن، و دو وجه برای تسمیه ٔ آن گفته اند یکی آنکه از آن روز تا نوروز پنجاه روز میباشد، دوم آنکه در آن روز عدد فرزندان آدم بصد رسیده بود، و در قدیم صد را به سین می نوشتند. (رشیدی). جشنی از جشنهای مغان که روز دهم بهمن ماه باشد. (غیاث):
یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
سده نام آن جشن فرخنده کرد.
فردوسی.
زهوشنگ ماند آن سده یادگار
بسی باد چون او دگر شهریار.
فردوسی.
به هشتم بیامد ز آتشکده
چو نزدیک شد روزگار سده.
فردوسی.
شب سده ست یکی آتش بلندافروز
حق است مر سده را بر تو حق آن بگذار.
فرخی.
از پی تهنیت روز نو آمد بر شاه
سده ٔ فرخ روز دهم بهمن ماه.
فرخی.
جشن سده آئین جهاندار فریدون
بر شاه جهاندار فری باد همایون.
عنصری.
این جشن فرخ سده را چون طلایگان
از پیش خویشتن بفرستاد کامگار.
منوچهری.
آمد ای سید احرار شب جشن سده
شب جشن سده را حرمت بسیار بود.
منوچهری.
وینک بیامده ست به پنجاه روز پیش
جشن سده طلایه ٔ نوروز نوبهار.
منوچهری.
جشن سده را سلطان مسعودبن محمود غزنوی نیز میگرفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 450).
انجم بر آسمان چو بمجلس شب سده
با آتش و چراغ نشسته صد انجمن.
لامعی.
و افریدون همان روز که ضحاک را بگرفت و ملک بر وی راست گشت جشن سده بنهاد. (نوروزنامه).
آن شب که شب سده بود در کویت
آتش دل من بادو چلیپا مویت.
خاقانی.
چون دیدمش که عید سده داشت چون مغان
آتش ز لاله برگ و چلیپا ز عنبرش.
خاقانی.
بنوروز جمشید و جشن سده
که نو گشتی آیین آتشکده.
نظامی.
|| نام درختی است در دارالمرز و ماوراءالنهر از دیگر بلادایران و توران بیشتر میشود و بمثابه ای بزرگ که تنه ٔآن بدشواری در بغل سه چهار کس در آید و برگهایش بمرتبه ای انبوه که باران از آن نگذرد و تا صد سوار در سایه ٔ آن آرام تواند گرفت و بحدی مدور که برگی از برگهای دیگر بلندتر نباشد، و ساقش در نهایت موزونی و لطافت بود و بر آن درخت چیزی گرد مانند خریطه ای که از چرم ساخته باشند بهم رسد و پر از پشه باشد و در ایام بهار در آن خریطه آبی بهم رسد و در تیرماه منجمد شود مانند صمغ، آن را بعوض صمغ عربی در سیاهی کنند، سیاهی را شفاف و رنگین سازد و آن درخت را آغال و سارخکدار و سارشکدار و لامشگر و کژم و گنجشک و ناژین نیز خوانند و بعربی شجرهالبق گویند و معرب آن صدق است. (برهان) (الفاظ الادویه). نام درختی است قوی و سطبر که دویست سوار در سایه ٔ آن خسبد و گنجد و در مازندران بسیار است و ثمر آن پشه است و عرب آن را شجرهالبق خوانند. (آنندراج).
سده. [س ُدْ دَ / دِ] (از ع، اِ) درگاه. (ربنجنی) (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی) (مهذب الاسماء). در خانه و درگاه و ساحت خانه. (آنندراج) (منتهی الارب). پیشگاه. (نصاب). آستانه. آستان. عتبه. کریاس:
باد بر سده ٔ تو هم نرسد
باد فکرت نه باد خاک پریش.
انوری.
|| جایی که بعد از بند کردن طاق بصورت سائبان باقی باشد و سائبان. (منتهی الارب): آسمان شکل سده ٔ رفیع او را دعا گفت. (سندبادنامه ص 12). || گرفتگی بینی. (مهذب الاسماء). بیماریی است که به بینی استوار شود و صاحب آن نفس نتواند زد. (منتهی الارب). گرفتگی خیشوم و آن چیزی است که حبس میشود نفس در داخل و مانع نفوذ شی ٔ از حلق به بینی و از بینی بحلق میشود. (بحر الجواهر). || منعی که در مجرای غذا واقع شود تا فضول عبور نتواند کرد. (ناظم الاطباء): و گاه باشد که علت [علت بول خون و شکافتن رگی در گرده] سده باشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). سبب نقصان فعل قوّت دافعه دو جزو است، یکی آنکه رطوبتی رقیق و غریب است که بر وی غالب شود...دوم آنکه در منفذ بیرون آمدن سودا سده تولد کند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی).
سائلان را ز نعمت جودش
در جگر سُدّه ٔ گران بستند.
خاقانی.
سده و دیدان و استسقا و سل
کسر و ذات الصدر و لدغ و درد دل.
مولوی (مثنوی چ خاور ص 307).
سده چون شد آب ناید در جگر
گر خورد دریا رود جای دگر.
مولوی (مثنوی چ خاور ص 184).
سده. [س ِ دِه ْ] (اِخ) دهی است از دهستان حومه ٔ بخش کوچصفهان شهرستان رشت واقع در 4 هزارگزی جنوب باختری کوچصفهان یعنی راه شوسه ٔ رشت به لاهیجان و رشت و قزوین. هوای آن معتدل و مرطوب است و 1750 تن سکنه دارد. آب آن از سفیدرود تأمین میشود. محصول آنجا برنج و شغل اهالی زراعت است.راه مالرو دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 3).
سده. [س ِ دِه ْ] (اِخ) یکی از بخشهای پنجگانه ٔ شهرستان اصفهان. مشخصات آن بشرح زیر است:
حدود: از شمال بکوه سید محمد، از جنوب به زاینده رود و بخش فلاورجان، از خاور بدهستان جی، از باختر ببخش نجف آباد.
هوای بخش: این بخش در جلگه واقع شده و دارای درختان زیاد و هوای معتدل است.
ارتفاعات: کوه سیدمحمد که در شمال بخش واقع شده و مرتفعترین قله ٔ آن 2400 متر ارتفاع دارد و یک کوه منفرد کوچکی بنام آتشگاه در جنوب بخش در کنار راه شوسه ٔ اصفهان بنجف آباد واقع شده و در قله ٔ این کوه خرابه ای است بنا بگفته ٔ مطلعین در دوران گذشته آتشکده و محل پرستش زرتشتیان بوده. در این بخش قسمتی از مسیر رودخانه ٔ زاینده رود واقع شده و رودخانه ٔ مهم دیگری ندارد.
معادن: در بخش سده معادن گل سرخ و معدن گل رخت شور در 2 هزارگزی سده از غاری استخراج میشود.
راه: راه شوسه ٔ شهر اصفهان بسده تقریباً از وسط و جنوب و از کنار کوه آتشگاه میگذرد.
سازمان: بخش سده از یک دهستان و 59 آبادی بشرح زیر تشکیل شده است: دهستان ماربین از 59 آبادی و دارای 69997 تن سکنه میباشد. بنابراین جمعیت بخش سده با مرکز بخش در حدود 114202 تن است.
محصولاتش غلات، تنباکو، پنبه، میوه، صیفی. شغل عمده ٔ اهالی گله داری است. صنایع دستی محلی قالی بافی و کرباس بافی است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 10).
سده. [س ِ دِه ْ] (اِخ) قصبه ٔ مرکزی بخش سده ٔ شهرستان اصفهان، در دوازده هزارگزی باختر اصفهان واقعشده و خلاصه ٔ مشخصات جغرافیایی آن به شرح زیر است:
تاریخ و بانی شهر: قصبه ٔ سده عبارت است از سه ده (فروشان، ورنوسفادران، خوزان) که سابقه ٔ بنای این سه ده به حدود 2500 سال میرسد. حتی شایع است کهن دژ پایتخت دوره ٔ سلسله ٔ ساسانیان در این محل سه ده میباشد که هنوز خرابه های کهن دژ در محل خوزان فعلی موجود است، و از آثار تاریخی آن قناتی است که بنام پیروزشاهی است که بقولی این قنات را پیروز پسر یزدجرد ساسانی احداث نموده است. و در آن زمان اهالی این سه ده زردشتی بودند.
مختصات جغرافیایی: طول 51 درجه و 32 دقیقه ٔ خاوری از نصف النهار گرینویچ، عرض 32 درجه و 40 دقیقه و سی ثانیه ٔ شمالی.ارتفاع از سطح دریا 1602 متر است، بنابراین 18 متر از اصفهان مرتفعتر میباشد. اختلاف ساعت با تهران 48 ثانیه، هرگاه تهران ساعت 12 باشد سده ساعت 11 و 59 دقیقه و 12 ثانیه است. مسافت تا اصفهان مرکز شهرستان 13 هزار گز و تا نجف آباد 18 هزار گز است.
موقعیت طبیعی: در جلگه ای سبز و خرم و مشجر واقع شده و طول قصبه 1800 متر و عرض 1000 متر و بطور تقریب دارای 6000 خانه میباشد. هوای قصبه در تابستان معتدل و در زمستان سرد است. آب آشامیدنی و آب زراعتی مصرفی قصبه از منابع زیرزمینی تأمین میشود: 1- آب چاه بعمق 10 الی 12 متر دارای گچ ولی از آب اصفهان بهتر است 2- قنات فروشان 3- قنات ورنوسفادران 4- قنات خوزان.
وضع بناهای شهر: ساختمانهای احداثی در اطراف خیابانها تازه ساز بطرز معماری فعلی و بقیه ٔ ساختمانها رعیتی و قدیمی هستند.
خیابانهای آن: خیابان شاه صفی، شمالی - جنوبی بطول دو هزار گز و خیابان پیمان، خاوری - باختری بطول یک هزار گز، و این خیابانها در سال 1314 هَ. ش. احداث شده است.
فلکه: دارای فلکه ٔ ایستگاه و فلکه ٔ ورنوسفادران است. ادارات دولتی و بیمارستان قصبه در اطراف خیابانها واقع شده اند.مولد برق برای روشنایی قصبه در سنه ٔ 1327 هَ. ش. احداث شده و تقریباً 500 متر شبکه ٔ سیم کشی دارد. در حدود 400 دستگاه کارگاههای دستی پارچه و کرباس بافی در خانه ها وجود دارد. جمعیت قصبه در حدود 44000 تن میباشد و اهالی بکشاورزی و پارچه بافی و دکانداری گذران میکنند. قصبه ٔ سده دارای یک باب بیمارستان 5 تختخوابی و درمانگاه و داروخانه ٔ مجانی و هفت طبیب مجاز میباشد.
فرهنگ سده: در سده یک باب دبیرستان سه کلاسه و 4 باب دبستان دایر است. تفریحگاه اهالی سده باغات اطراف میباشد. سده دارای ادارات دولتی، بخشداری، آمار، ژاندارمری، شهرداری، فرهنگ، تلگراف بیسیم، دارائی، انحصار دخانیات، بهداری است. هشتصد باب مغازه در اطراف خیابانها دارد و دارای چهار گاراژ مسافربری و باربری است. از ابنیه ٔ تاریخی مسجدی است بنام امام حسن گویا از سنه ٔ 375 هَ. ق. باقی مانده. شعبه ٔ بخش بنزین در جنب فلکه ٔ ایستگاه وجود دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 10).
سده. [س ِ دِه ْ] (اِخ) قصبه ای از بخش فلاورجان شهرستان اصفهان در 25 هزارگزی جنوب باختری فلاورجان. هوای آنجا معتدل و دارای 3836 تن سکنه است. آب آنجا از زاینده رود است. محصولاتش گندم، جو، حبوب، برنج، سردرختی، زردآلو، سیب، آلوچه. اهالی بکشاورزی و مختصری گله داری گذران میکنند. راه آن ماشین رو است و در حدود 15باب دکان دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 10).
سده. [س ِدِه ْ] (اِخ) دهی است از دهستان بالاخواف بخش خواف شهرستان تربت حیدریه واقع در 36 هزارگزی شمال باختری رود و 4 هزارگزی شمال خاوری شوسه ٔ عمومی تربت حیدریه به قصبه رود. هوای آن معتدل است و 891 تن سکنه دارد.آب آن از قنات تأمین میشود. محصول آن غلات و پنبه. شغل اهالی زراعت و گله داری و قالیچه و کرباس بافی است راه مالرو دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9).
قرن
[قدیمی] جشنی که ایرانیان قدیم در روز دهم بهمن می‌گرفتند و در شب دهم بهمن آتش بسیار می‌افروختند و بر گرد آن شادی میکردند: شب آمد بر افروخت آتش چو کوه / همان شاه در گرد او با گروه ـ یکی جشن کرد آن شب و باده خورد / سده نام آن جشن فرخنده کرد ـ ز هوشنگ ماند این سده یادگار / بسی باد چون او دگر شهریار (فردوسی: ۱/۳۰ حاشیه)،
[قدیمی، مجاز] آتش،
درگاه، پیشگاه،
صندلی بزرگ شبیه منبر که بر آن بنشینند،
(پزشکی) چیزی که در روده گیر کند و مانع خروج مدفوعات شود،