معنی حاجب

لغت نامه دهخدا

حاجب

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن النعمان مکنی به ابی الفضل. در ایام خلافت القادر باللّه رایت وزارت برافراشت. رجوع شود به دستورالوزراء ص 82.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابونصر یکی از حجاب بزرگ سلطان مسعود است که در عهد محمود و اوائل کار مسعود کارهای خرد را عهده دار بود چنانکه در ماه شوال سال 422 هَ. ق. که سلطان مسعود از غزنین بکابل آمد این بونصر زعامت پیلبانان داشت و در این تاریخ سمت حاجبی یافت و بدان جای رسید که زعیم حجاب گردید و کارهای بزرگ بدست او میرفت و تا سال 451 بنا بگفته ٔ بیهقی بجای بوده است. بیهقی گوید: «وامیر از غزنی حرکت کرد روز پنجشنبه ٔ نیمه ٔ شوال و بکابل آمد و آنجا سه روز ببود و پیلان عرضه کردند هزار و ششصد و هفتاد نر و ماده بپسندید، سخت فربه و آبادان بودند و مقدم پیلبانان مردی بود چون حاجب بوالنصر و پسران قرقمان و همه پیلبانان زیر فرمان وی. امیر بونصر را بنواخت و بسیار بستودش وگفت این آزاد مرد در هوای ما بسیار بلاها دیده است و رنجهای بزرگ کشیده از امیر ماضی، چنانک به یک دفعت او را هزار چوب زدند و جانب ما را در آن پرسش نگاه داشت و بحقیقت تن و جان فدای ما کرد، وقت آمد که حق او نگاه داشته آید که چنین مرد بزعامت پیلبانان دریغ باشد با کفایت و مناصحت و سخن نیکو که داند گفت و رسوم تمام که دریافته است خدمت پادشاهان را.خواجه احمد گفت بونصر را این حق هست و چنین مرد در پیش تخت خداوند بباید پیغامها را امیر فرمود تا او را بجامه خانه بردند و خلعت حاجبی پوشانیدند که بروزگار داشته بود، و پیش آمد باقبای سیاه و کلاه دو شاخ و کمر زر و سیم. خدمت بجای آورد و بخیمه ٔ خود بازرفت وحق او همه ٔ اعیان درگاه بواجبی بگزاردند. و پس از این هر روز وجیه تر بود تا آنگاه که درجه ٔ زعامت حجاب یافت چنانکه بیارم بوقت خویش که کدام وقت بود و امروز سنه ٔ احدی و خمسین و اربعمائه بحمداﷲ بجای است و بجای باد سلطان معظم ابو شجاع فرخ زادبن ناصرلدین اﷲ که او را بنواخت و حق خدمت قدیم وی بشناخت و لشکرها میکشد و کارهای با نام بر دست وی برمی آید چنانکه بیارم. و چون به غزنین باشد در تدبیر ملک سخن گوید و اگر رسولی آید رسوم باز می نماید و در مشکلات محمودی و مسعودی و مودودی رضی اﷲ عنهم رجوع با وی میکنند. و کوتوالی قلعت غزنین شغلی با نام که برسم وی است حاجبی از آن وی به نام قتلغ تکین آن را راست میدارد...».
رجوع شود به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 284 و 289 و 370 و 373 و 438 و 443 و 457 و 472 و 481 و 484 و 505 و 509 و 530 و 544 و 624 و 626 و رجوع به ابوالنصر حاجب شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) حسام الدین یکی از حجاب و بزرگان عهد مغول است، در زمان ارغون و ابوقاء. رجوع شود به حبیب السیر چ تهران ص 43.

حاجب.[ج ِ] (اِخ) زاده. رجوع بمولی محمدبن مصطفی شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) سالار (اریارق) از بزرگان عهد سلطان محمود است و در زمان سلطان مسعود حاجب سالار هندوستان بود رجوع شود به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 83 و 149 و 163 و 220 تا 224 و 226 و 232 و257 و 266 و 284 و 319 و 332 و 570 و اریارق شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) سالار (حسام الدین) از سرداران و نزدیکان الملک الناصر و خلیفه ابوالربیع بود و در واقعه ٔ مرج الصفر که در دوم ماه رمضان سال 702 هَ. ق.میان لشکر مغول و لشکریان مصری و شامی اتفاق افتاد فرماندهی جناح راست قشون سلطانی را بعهده داشت و این قشون بدست امیر چوپان وتیتاق درهم شکست و حسام الدین بقتل رسید. رجوع شود به تاریخ مغول ص 277 و 278.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) سُباشی یکی از حاجبان بزرگ زمان سلطان مسعود است. رجوع شود به تاریخ بیهقی چ فیاض و سباشی.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) علی بن قریب معروف بحاجب بزرگ یکی از بزرگان امراء سلطان محمود غزنوی پس از وفات سلطان محمود در سنه ٔ 421 هَ. ق. وی امیر ابواحمد محمد پسر کوچک و ولی عهد سلطان محمود را در غزنین بتخت سلطنت نشانید و سلطان مسعوددر آن وقت به اصفهان بود و ما بین دو برادر کار بمنازعت کشید. سلطان مسعود روی بغزنه آورد چون بهرات رسید حاجب بزرگ اعیان لشکر را بموافقت سلطان مسعود بازداشت و سلطان محمد را خلع کرد و در قلعه ٔ کوهتیز من توابع غزنه محبوس کرد و در سوم ذی القعده سنه ٔ 421 درهرات بخدمت سلطان مسعود پیوست و در همان روز به فرمان سلطان مسعود او و برادرش حاجب منکیتراک را گرفته بزندان فرستادند و کان آخر العهد بهما. رجوع به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 1 و 4 و 7 و 8 و 11 تا 13 و 18 و 50 تا 52 و 55 تا 62 و 70 و 76 و 82 و 94 و 160 و 332و 570 چهارمقاله ٔ عروضی، چ قزوینی ص 161 و 162 و طبقات ناصری چ کلکته ص 12 و رجوع به علی بن قریب شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) عمرو، محدث است رجوع به انساب سمعانی ورق 148 شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) غازی (آسفتکین) سالار غازیان یکی از طرفداران مسعود بود که در موقع مخالفت وی با برادر خودمحمد در نیشابور شعار وی آشکار ساخت و خطبه به نام وی خواند و لشکر بسیار جمع کرد و اعیان آن نواحی را به اطاعت مسعود در آورد. رجوع به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 27 و 36 تا 39 و 46 و 53 و 55 و 59 و 61 تا 64 و 68 و 69 و 82 و 90 و 139 و 140 و 142 و 143 و 163 و 221 تا 228 و 230 و 231 و 232 و 233 تا 238 و 319 و 332 و 424 و 451 و 538 و 570 و به غازی، در این لغت نامه، و به آسفتکین و آسغتکین، در این لغت نامه شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن معاویهبن ابی سفیان مکنی به ابو یوسف. تابعی است.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) جامه دار یارق تغمش، یکی از حاجبان و سالاران سلطان مسعود بوده است، و پس از یک رویه شدن کار هرات، مسعود او را با سپاهی، برای سرکوبی عیسی معدان والی مکران، و صافی کردن آن ولایت و گذاشتن بوالعسکر برادر عیسی، را در آنجا، بمکران فرستاد، یارق تغمش بسال 422 هَ. ق. این کار راست کرد و عیسی را بکشت و بوالعسکر را بمکران بنشاند. تاریخ بیهقی گوید: «و چون سلطان مسعود را بهرات کار یک رویه شد و مستقیم گشت... حاجب یارق تغمش جامه دار را بمکران فرستاد با لشکری انبوه تا مکران صافی کند و بوالعسکر را آنجا بنشاند، امیر یوسف را با ده سرهنگ و فوجی لشکر بقصدار فرستاد تا پشت جامه دار باشد و کار مکران زود قرار گیرد...، » و هم او گوید: «در این وقت بهرات رایش چنان افتاد که لشکر بمکران فرستد با سالاری محتشم تا بوالعسکر که بنشابور آمده بود از چند سال باز، گریخته از برادر، بمکران نشانده و عیسی مغرور عاصی را برکنده شود. پس بمشاورت آلتونتاش و سپاه سالار غازی یارق تغمش جامه دار نامزد شد بسالاری این شغل با چهار هزار سوار درگاهی و سه هزار پیاده. خمارتاش حاجب را نیز فرموده آمد تا این ترکمانان با وی رفتند چنانکه بر مثال جامه دار کار کنند که سالار وی است. و ایشان ساخته از هرات رفتند سوی مکران، و بوالعسکر با ایشان. و امیر مسعود رضی اﷲ عنه چون بهرات کار یک رویه شد... حاجب جامه دار را یارق تغمش نامزد کرد با فوجی قوی سپاه درگاهی و ترکمانان قزل و بوقه و کوکتاشی که در زینهارخدمت آمده بودند، و بسیستان فرستاد و از آنجا بمکران رفتند، و امیر یوسف را با فوجی لشکر قوی بقصدار فرستاد گفت پشتیوان شماست تا اگر بمدد حاجت آید مردم فرستد و اگر خود باید آید بیاید... مکرانی چون خبر این لشکرها و برادر بشنود کار جنگ بساخت و پیاده ای بیست هزار کیجی و ریگی و مکرانی و از هر ناحیتی و هردستی فراز آورد و شش هزار سوار و حاجب جامه دار بمکران رسید، و سخت هشیار و بیدار سالاری بود و مبارزی آمد نامدار، و با وی مقدمان بودند و لشکر حریص و آراسته. دوهزار سوار سلطانی و ترکمانی در خرماستانهاشان کمین نشاندند و کوس بزدند و مکرانی بیرون آمد، و بر پیل بود، و لشکر را پیش و سوار و پیاده و ده پیل خیاره، جنگی پیوستند چنانکه آسیا بر خون بگشت، و هردو لشکر نیک بکوشیدند و داد بدادند، و نزدیک بود که خللی افتادی جامه دار را، اما پیش رفت و بانک بر لشکر برزد و مبارزان و اعیان یاری دادند و کمین درگشادند و مکرانی برگشت بهزیمت، و بدو رسیدند در مضیقی که میگریخت، بکشتندش و سرش برداشتند و بسیار مردم وی کشته آمد، و سه روز شهر و نواحی غارت کردند و بسیار مال و چهار پای بدست لشکر افتاد پس بوالعسکر را به امیری بنشاندند و چون قرارش گرفت و مردم آن نواحی بروی بیارامیدندجامه دار با لشکر باز گشت...» و نیز تاریخ بیهقی گوید:«و در این میانه پنج سوار رسید، دو از آن امیر یوسف بن ناصرالدین از قصدار که آنجا مقیم بود چنانکه گفته ام، و سه از آن حاجب جامه دار یارق تغمش، و خبر فتح مکران آوردند و کشته شدن عیسی معدان و ماندن بوالعسکر برادرش و صافی شدن این ولایت.». رجوع شود به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 69 و 240 و 244 و 249 و 281 و 429.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) اصفهانی (آقا جواد) شاعر ایرانی. او به هندوستان شد و به حکمران ایالت «اود» یمین الدوله نواب سعادتعلی خان بهادر پیوست و پس از ارتقاء بمدارجی عالی در آخر ترک و تجرد گزید و کسوت درویشان پوشید و در اصقاع هند بسیاحت پرداخت و در محلی نامعلوم در همین سیر آفاقی در گذشت و از گفته های اوست:
تا چرخ ناله ٔ دل رنجور میرود
این تیر را ببین چقدر دور میرود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن مالک بن ابی بکر ارکین فرغانی. مکنی به ابی العباس. وی نابینا بود و بسال 296 هَ. ق. به اصفهان نزد بدرالحمامی شد. حاجب از محمدبن عبداﷲبن عبدالحکم و از عبادبن الولید و از احمدبن محمدبن یحیی القطان و از عبدالصمدبن عبدالوهاب حمصی و از احمدبن ابراهیم دورقی روایت کند و روایات او به پنج و گاهی به شش یا هفت واسطه به پیغمبر رسد. ابومحمد عبداﷲبن محمود و احمدبن اسحاق و عبداﷲبن محمدبن عمر و محمدبن عبدالرحمن بن الفضل و عبداﷲبن محمدبن جعفر از وی روایت کنند. وفات اودر سنه ٔ 306 هَ. ق. بدمشق بود. رجوع شود به ذکر اخبار اصفهان ابی نعیم چ لیدن سنه ٔ 1931 ص 302 و 303.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن عمر. مکنی به ابوخشینه. تابعی است.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن زید الانصاری الخزرجی. صحابی است او با برادر خویش حباب غزوه ٔ احد را دریافته اند.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن یزید صحابی است.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) (امیر) ابوبکر مبشر. از کسان مجدالملک بهاءالدوله علی بن احمد جامجی است. عوفی در ترجمه ٔ حال مجدالملک در لباب الالباب آرد: «و هم از او شنیدم که خدمت ملک شهید قطب الدنیا والدین سقی اﷲ ثراه رانه ٔ بنارسی که در آخر صاحب برید شده بود و بوبکر مبشر امیر حاجب هر دو قاصد من بودند رباعی گفتم والحق مطبوع است و لطیف »:
پیش کارتو ای مبارک ایام
وی مقبل روزگار شادی فرجام
مپسند که رانه و مبشر باشند
کز تیغ تو صد رانه مبشر شد نام.
(لباب الالباب ج 1 ص 116).

حاجب. [ج ِ] (اِخ) بدیعبن عبداﷲبن عبدالغفار مکنی به ابوالنجم پدر ابوالوفاء محمد حاجب است وی صاحب ابوالحسین علوی داماد صاحب بن عباد بود و او ببغداد و ری سفر کرد و درری سماع حدیث کرد. وفات او در 19 جمادی الاخر سنه ٔ 423 هَ. ق. است. رجوع شود به انساب سمعانی ورق 148.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن ولید مکنی به ابواحمد. تابعی است.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) چابک. یکی از غلامان سرای سلطان محمود بود و پس از آن حاجب سلطان مسعود گردید. بیهقی گوید: «چندتن از غلامان سرای امیر محمود چون قای اغلن و ارسلان و حاجب چابک که پس از آن از امیر مسعود رضی اﷲ عنه حاجبی یافتند...» رجوع شود به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 133.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) بکتکین. بروزگار سلطان محمود خدمتها کرده بود و در زمان مسعود نیز، در تکیناباد کارها بدست او رفت و حاجب و سپاه سالار او گردید و در سال 426 هَ. ق. وفات کرد.بیهقی گوید: «و روز چهارشنبه ٔ 26 این ماه از بلخ نامه رسید بکشته شدن حاجب بکتکین سپاه سالار و کوتوال ولایت ترمذ و چنان خدمتها کرده بود بروزگار محمود بروستای نشابور و بونصر طیفورسپاه سالار شاهنشاهیان را بگرفت و بغزنین آورد و در روزگار این پادشاه به تکیناباد خدمتهای پسندیده نمود بحدیث امیر محمد برادر سلطان مسعود چنانکه پیش از این یاد کرده ام. و در این وقت چنان افتاد از قضای آمده که فوجی ترکمانان قوی بحدود ترمذ آمدند و به قبادیان بسیار فساد کردند و غارت و چهارپای راندند، بکتکین حاجب ساخته با مردم تمام دم ایشان گرفت، از پیش وی به اندخود وسیله در آمدندو بکتکین بتفت میراند بحدود شبورقان بدیشان رسید و جنگ پیوستند از چاشتگاه تابگاه دو نماز و کاری رفت سخت بنیرو و بسیار مردم کشته شد، بیشتر از ترکمانان وآن مخاذیل به آخر هزیمت شدند و راه بیابان گرفتند وبکتکین بدم رفت خاصگانش گفتند خصمان زده و کوفته بگریختند بدم رفتن خطاست فرمان نبرد که اجل آمده بود وتنی چند از مبارزتر خصمان دریافت و باز جنگ سخت شد که گریختگان جان را میزدند بکتکین در سواری رسید از ایشان، خواست که او را بزند خویشتن را از زین برداشت میان زره پیش زهارش پیدا شد ترکمانی ناگاه تیری انداخت آنجا رسید او برجای بایستاد و آن درد میخورد و تیر بیرون کشید بجهد و سختی و بکس ننمود تا دشوار شد و بازگشت چون بمنزل رسید او را از جنیبت گشادند و ازاسب فروگرفتند و بخوابانیدند گذشته شد و لشکر بشبورقان آمد و وی را دفن کردند و ترکمانان چون پس از سه روز خبر این حادثه بشنیدند باز آمدند. امیر رضی اﷲ عنه بدین خبرغمناک شد که بکتکین سالاری نیک بود...». رجوع شود به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 438 و 439 و 576.

حاجب.[ج ِ] (اِخ) هبهاﷲبن حسن مکنی به ابوالحسن. ابن الانباری نام او را در طبقات النحویین آورده است. وی ازافاضل اهل ادب، و شاعری ملیح الشعر است. او راست:
یا لیله سلک ازمان بطیبها فی کل مسلک
اذ ارتقی درج المسرره مدرکا ما لیس یدرک
والبدر قد فضح الظلام فستره عنه مهتک
و کانما زهر النجوم بلمعها شعل تحرّک
و الغیم احیانا یموج کانه ثوب ممسک
و کان ّ نشر المسک ینفح فی النسیم اذا تحرک
والنور یبسم فی الریاض فان نظرت َ الیه سرک
شارطت نفسی ان اقو
م بحقها والشرط املک
حتی تولی اللیل منهزما و جاء الصبح یضحک
واه الفتی لو انه فی ظل طیب العیش یترک
والمرء یحسب عمره فاذا اتاه الشیب فذلک.
و او در آخر ماه رمضان سنه ٔ 428 هَ. ق. در خلافت القائم بامراﷲ ببغداد، فجاءه بمرد. رجوع شود به معجم الادباء چ مارگلیوث ج 7 ص 239 و 240.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن زید یا یزید انصاری اشهلی. بقولی وی از تیره ٔ ازد شنوءه است و حلیف بنی عبدالاشهل صحابی است و در وقعه ٔ یمامه شهادت یافته است. و سیف او را در زمره ٔ کسانی آرد که از بنی عبدالاشهل در وقعه ٔ یمامه کشته شده اند. رجوع شود به کتاب الاصابه ج 1 ص 286.

حاجب. [ج ِ] (ع اِ) اَبرو. برو. استخوان ابرو مع گوشت و موی. موی ابرو. و هما حاجبان. ج، حواجب. قوس حاجب، خم ابرو، کمان ابرو. (منتهی الارب). || و قوس حاجب بن زراره که بدان مثل زنند. رجوع به حاجب بن زراره شود. || بازدارنده. حاجز. مانع. پوشنده ٔ چیزی. || پرده دار. آنکه مردمان را باز دارد از درآمدن. چوبدار. خرم باش. دربان. حداد. سادن. بواب. قاپوچی. آذن. ج، حَجَبه. حُجّاب:
مر حاجب شاه و شاه را نیکو خواه.
منوچهری.
که مرا داد رازدار خدای
حاجب کردگار بنده نواز.
ناصرخسرو.
ندیم و حاجب و جاندار و دستور
همه رفتند و خسرو ماند و شاپور.
نظامی.
حاجب درگاه تو منع نداند که چیست
هر که رود گو برو هر که رسد گو بیا.
فیضی.
این کلمه در تاریخ بیهقی مکرر آمده است: و کارها همه برغازی حاجب میرفت.... این قراتکین نخست غلامی بود امیر را به هرات نقابت یافت و پس از نقابت حاجب شد... در پیش امیر مسعود بودندی با حاجبی که نامزد بود.... با حاجب نوبت شغلی داشت... وحاجب پنداشت که هر یکی را بیستگان چوب فرموده است، یکی را بیرون خانه فرو گرفتند و چون سه چوب بر آن بزدند بانگ برآورد. امیر گفت هر یکی را یکی چوب فرموده بودیم و آن نیز بخشیدیم... و چند حاجب با کلاه سیاه و با کمربند در پیش و غلامی سی در قفا... حسن سهل با بزرگئی که او را بود در روزگار خویش مر اِشناس را پیاده شد حاجبش او را دید که میرفت... و ژکیدن و گفتارآن قوم بحاجب میرسانیدند و او میخندیدی و از آن باک نداشتی... حسن بدید گریستن حاجب را و چیزی نگفت، چون بخانه بازآمد. حاجب را گفت چرا می گریستی ؟... و غلامی را از آن خواجه احمدحسن به حاجبی نامزد کردند با قبای رنگین که حاجب خواجگان را در برسیاه رسم نباشد... خواجه احمدحسن و دو حاجب دیگر با وی بودند... بوسهل زمین بوسه داد و برفت او را دو حاجب... بجامه خانه بردند... حاجب بازگشت و امیر بونصر مشکان را بخواند... معتصم گفت بخانه ٔ افشین رو با مرکب خاص ما و بودلف بسرای بو عبداﷲ باز بر... که رسول می آید بدین خدمت، سبکتکین پیش تا رسول و نامه رسید بوعلی و ایلمنگو را با حاجبی از آن خویش بغزنی فرستاد... چون قصد ری کرد و بگرگان رسید و حاجب فاضل عم خوارزمشاه آنجا آمد... القبض علی اریارق الحاجب... و حاجبش را [اریارق] التون تکین امیرک تکین با خود یار کرد... چون اریارق را ببستند و غلامان و حاجبش با حاشیتش دربشوریدند... سوی حاجبش پیغامی و دلگرمی سخت نیکو بود... چون عبدوس این پیغام بگذارد آبی بر آتش آمد و حاجب و غلامانش زمین بوسه دادند این فتنه در وقت بنشست... و سه از آن حاجب جامه دار یا رق تغمش... و در نهان حاجبش را طغرل که وی را عزیزتر از فرزند داشتی بفریفتند بفرمان سلطان... یوسف بسیار شادی کرد و بسیار بخشید خادمان را و بسیار صدقه داد و این غلام را برکشید و حاجب او شد... خواجه بر اثر وی پیغام داد بر زبان حاجب خود که فرمان عالی چنان است که فرزند تو پسرت اینجا ماند... حاجب را حقی نیکو گذارد و باز گردانید... حاجب بدیوان ما آمد و پسران نیازی قودقش را که این شغل بدیشان مفوض بودی بخواند. هر دو حاجب خویش راآلتونتاش و اسفتکین بحراست خزائن زر و سیم و دیگر رغائب بازداشت... چند حاجب و سرهنگان این پادشاهان باخیلها... و مقدم پیلبانان مردی بود چون حاجب ابوالنصر. و پس از این هر روزی کوتوالی قلعه ٔ غزنی شغلی با نام که بر سم وی است حاجبی از آن وی بنام قتلغ تکین آن را راست میدارد. چنانکه اینک در باب حاجب ساخته است... رای نیکو را در باب حاجب که مر ما را بمنزله ٔ پدر است و عم تباه گردانید.... شک نیست که معتمدان حاجب این حال تقریر کرده باشند... اکنون بعاجل الحال فرزند حاجب را، ستی، ولدی و معتمدی نواختی تمام ارزانی داشتیم... اگر تا این غایت نواختی بواجبی از مجلس بحاجب نرسیده است اکنون پیوسته بخواهد بود... حاجب بوالنصربازوی رسول گرفت وی را از میان صفه نزدیک تخت آورد و بنشاند... روزی سخت با شکوه بود و حاجبی چند... بلکاتکین حاجبی را اشارت کرد... حاجب بلکاتکین از وی بستد و حاجب بونصر را داد تا پیش امیر بنهاد... و حاجب بلکاتکین بازوی وی بگرفت و نزدیک تخت بنشاند... امیر گفت مظفر را چرا کشتید گفتند فرمان خدواند رسید به زبان حاجبی... || نوعی از ردیف است که قبل از قافیه واقع شود یا میان هر دو قافیه و هر مصرع بیت ذوقافیتین حائل گردد. (غیاث). حاجب و محجوب را در لغت قبل به اصطلاح شرع شناختی. اما در نزد شعرا، در منتخب تکمیل الصناعه آید که: حاجب عبارتست از کلمه ای یا بیشتر که مستعمل باشد در لفظ و قبل از قافیه ٔ اصلی به یک معنی تکرار یابد. و یا چیزی که در حکم این مستعمل باشد. مثال اول لفظ «از یار» در این بیت:
هر چند رسد هر نفس از یار غمی
باید نشود رنجه دل از یار دمی.
مثال دوم لفظ «در» در این بیت:
زده عشق تو آتشم در جان
سوخت جانم بوصل کن درمان.
و اگر حاجب در میان دو قافیه واقع شود الطف آید مثاله. بیت:
ای شاه زمین برآسمان داری تخت
سست است عدو تا توکمان داری سخت.
و شعری که مشتمل باشد بر حاجب آن را محجوب و رعایت تکرار حاجب واجب نیست بلکه مستحسن است. حاجب در ردیف از مخترعات شعرای عجم است و نزد فصحای عرب معتبر نیست. و در مجمع الصنایع آرد: که بعضی حاجب را بمعنی ردیف و محجوب را بمعنی مردف (بتشدید دال) اطلاق کنند. || اول خورشید. (مهذب الاسماء). کرانه ٔ آفتاب که نخست بر می آید. (منتهی الارب). تیغ خور. || کرانه ٔ هر چیز. (منتهی الارب).

حاجب. [ج ِ] (اِخ) مولای زیدبن ثابت است. ابن ابی حانم ؟ بنقل از پدر خود گوید که حاجب معروف نیست وحدیثی را که در باب فضل قباء آرد یعقوب بن محمد زهری از اسحاق بن ابراهیم بن نسطاس از نوح، نقل کند. رجوع به لسان المیزان عسقلانی چ حیدرآباد ج 2 ص 147 شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) التونتاش خوارزمشاه. رجوع به آلتونتاش شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن احمد طوسی مکنی به ابومحمد او از محمدبن رافع وذهلی و محمدبن حماد ابی وردی و از او ابن منده و قاضی ابی بکر حیری روایت کنند. مسعودبن علی سجزی گوید که از حاکم درباره ٔ حاجب سؤال کردم او گفت وی هرگز حدیثی نشنوده است لکن او را عمی بود که او سماع حدیث کرده است پس از آن بلاذری نزد وی شد و گفت آیا تو با عم خویش در مجلس حدیث حاضر می آمدی گفت آری و او عمری طویل یافت و در سال 336 هَ. ق. فجاءه درگذشت. رجوع به لسان المیزان عسقلانی چ حیدرآباد ج 2 ص 146 شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن خلف. محدث است و حافظ جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن الجوزی از او روایت کند که گفت عمربن العزیز را آنگاه که بخلافت رسیده بود بر منبر دیدم که مردم را خطبه میکرد و در خطبه ٔ خود میگفت: «الا ان ما سن ّ رسول اﷲ صلی اﷲ علیه وسلم و صاحباه فهو دین نأخذ به و ننتهی الیه و ما سن سواهم فأنا نرجئه ». رجوع به سیره ٔ عمربن عبدالعزیز تصنیف ابن الجوزی چ مصر سنه ٔ 1331 هَ. ق. شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن دینار، معروف به حاجب الفیل. از قبیله ٔ بنومازن بن عمروبن تمیم است. وی شاهد «یوم السلی » بود، دراین جنگ که میان بنی مازن و بنی یشکر برپا شد، زاهربن عبداﷲبن مالک، تیم بن ثعلبه ٔ یشکری را بکشت و گفت:
للّه تیم ُ ای ُ رمح طراد
لاقی الحمام وای نصل جلاد
و محش ّ حرب مقدم متعرض ُ
للموت غیر معرّد حیاد.
و حاجب گفت:
سلی یشکراًعنی و ابناء وائل
لهازمها ُطرا و جمع الاراقم
الم تعلمی انا اذاالحرب شمرت
سمام علی اعدائنا فی الحلاقم
عتاه قراه فی الشتاء مساعر
حماهً کماهُ کاللیوث الضراغم
بایدیهم سمر من الخط لدنه
و بیض تجلی عن فراخ الجماجم
اولئک قوم اِن فخرت بعزهم
فخرت بعز فی اللهی و الغلاصم
هُم انزلوا یوم السلی عزیزها
بسمر العوالی والسیوف الصوارم.
رجوع به عقدالفرید چ محمد سعید العریان ج 3 ص 294 و ج 6 ص 60 شود.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن زرارهبن عدس بن زید بن عبداﷲبن دارم الدارمی التمیمی. یکی از بزرگان و از پانزده تن حکام عرب است بجاهلیت. او رئیس قبیله ٔ تمیم بود، در زمان انوشیروان و چون انوشیروان قبیله ٔ تمیم را از ریف عراق منع کرد حاجب بخدمت او رسید و کمان خود را به پذرفتاری همه ٔ عرب، نزد انوشیروان به گروگان گذاشت و از عهده ٔ عهد برآمد. ابن عبدربه در کتاب الجمانه فی الوفود، عقدالفرید گوید: «العتبی عن ابیه: ان حاجب بن زراره وفدعلی کسری لما منع تمیماً من ریف العراق، فاستأذن علیه، فأوصل الیه فقال: اسید العرب انت ؟ قال: لا.قال: فسید مضر؟ قال: لا. قال: فسید بنی ابیک انت ؟ قال: لا. ثم اذن له فدخل علیه قال من انت ؟ قال سیدالعرب !قال: الیس قد اوصلت الیک: اَسید العرب انت ؟ فقلت: لاحتی اقتصرت بک علی بنی ابیک، فقلت لا...؟ قال له: ایها الملک لم اکن کذلک حتی دخلت علیک فلما دخلت علیک صرت سیدالعرب. قال کسری: زه ! املئوافاه درا! ثم قال: انکم معشرالعرب غدر حرصاء علی الفساد، فان اذنت لکم افسدتم البلاد، و اغرتم علی العباد، و آذیتمونی. قال حاجب: فانی ضامن للملک ان لایفعلوا قال: فمن لی بان تفی انت ؟ قال: ارهنک قوسی ! فلما جاء بها ضحک من حوله و قالوا: لهذه العصایفی ! قال کسری ما کان لیسلمها لشی ٔ ابدا. فقبضها منه، و اذن لهم ان یدخلوا الریف » و این کمان حاجب در عرب مثل شد چنانکه بو تمام گوید:
اذا افتخرت یوما تمیم بقوسها
حفاظاًعلی ماوطدت من مناسب
فانتم بذی قار امالت سیوفکم
عروش الذین استرهنوا قوس حاجب.
و چون حاجب فرمان یافت، پسر وی عطارد بخدمت انوشیروان شتافت و ردّ کمان پدر درخواست کسری او را گفت: تو آن را بگرو ننهاده ای عطارد گفت چنین است. کسری گفت آنکس را که کمان بگرو دادچه شد؟ عطارد گفت وی پدر من بود و بمرد. قوم وی با وی در وعده ای که کرد وفا کردند و او نسبت بخداوند وفا ورزید. کسری کمان بدو باز داد و او را خلعت فرمود و چون عطارد بخدمت پیغمبر رسید و اسلام آورد این کمان را بحضرت او اهداء کرد و پیغمبر صلی اﷲ علیه و آله قبول نفرمود، سپس آن را بمردی یهودی به چهار هزار درهم بفروخت. حاجب بن زراره بوفا معروف است. گویند روزی فرزدق بر سلیمان بن عبدالملک در آمد، سلیمان چنان نمود که او را نمی شناسد و روی درهم کشید و گفت: نام توچیست ؟ فرزدق گفت: یا امیرالمؤمنین مرا نشناسی ؟ سلیمان گفت: نی، فرزدق گفت: انا من قوم منهم اوفی العرب و اسودالعرب، و اجودالعرب، و احلم العرب، و افرس العرب، و اشعرالعرب ! سلیمان گفت: واﷲ لتبینن ما قلت او لاوجعن ظهرک و الاهدِمن ّ دارک ! فرزدق گفت: نعم یا امیرالمؤمنین: اما اوفی العرب فحاجب بن زراره الذی رهن قوسه عن جمیع العرب فوفی بها،.... و آنگاه که نعمان بن منذر گروهی از بزرگان عرب را بخدمت نوشیروان فرستاد که هر یک در مفاخر عرب چیزی گویند حاجب در زمره ٔ آنان بود و صاحب عقدالفرید گفتار وی را در حضرت کسری چنین آرد: «ثم قام حاجب بن زراره التمیمی و قال: وری زندک، و علت یدُک، و هیب سلطانک، ان العرب امه قد غلظت اکبادها، و استحصدت مرتها، و منعت درتها، و هی لک وامقه ما تالفتها، مسترسله ما لاینتها، سامعه ما سامحتها، و هی العلقم مراره، و هی الصاب غضاضه، و العسل حلاوه، و الماء الزلال سلاسه؛ نحن وفودها الیک، و السنتها لدیک، ذمتنا محفوظه، و احسابنا ممنوعه و عشائرنا فینا سامعه مطیعه، ان نؤب لک حامدین خیراً فلک بذلک عموم محمدتها، و ان نذم لم نخص ّ بالذم ّ دونها، قال کسری: یا حاجب ما اشبه حجر التلال بالوان صخرها، قال حاجب: بل زئیر الاسد بصولتها. قال کسری: و ذلک. حاجب اسلام آورد و از دست رسول مأمور صدقات تمیم گردید. نام حاجب در اشعار عرب، بخصوص فرزدق و جریر آمده است چنانکه فرزدق گوید:
ابت عامر ان یأخذوا من اسیرکم
مئین من الاسری لهم عند دارم.
مقصود او از «اسیر» حاجب بن زراره است که بنی عامر به «یوم شعب جبله » او را اسیر کردند و جریر گوید:
کأنک لم تشهد لقیطاً و حاجباً
و عمروبن عمرو اذ دعا یال دارم
و یوم الصفا کنتم عبیدا لعامر
وبالحزن اصبحتم عبید اللهازم.
و نیز جریر در حق بنی دارم گوید:
و یوم الشعب قد ترکوا لقیطا
کأن علیه حله ارجوان
و کبّل حاجب بالشام حولا
فحکم ذا الرقیبه و هو عان.
و همو خطاب به ابن لجاء گوید:
یا تیم هل لک مثل اسره حاجب
او مثل آل عتبیهبن شهاب.
و وفات او بسال سوم هجرت بود. رجوع شود به عقدالفرید چ محمدسعید العریان ج 1 ص 257 و 260 و 263 و 266 و 267 و ج 2 ص 64 و ج 3 ص 12 و 298 و 302 و ج 6 ص 11 و 16 و 87 و موشح مرزبانی ص 103 و 129 و 320 و الاصابه و الاعلام زرکلی ج 1 ص 200.

حاجب. [ج ِ] (اِخ) ابن زیدبن تیم بن امیهبن خفاف بن بیاضهالانصاری الاوسی البیاضی. طبری و ابن شاهین بنقل از شیوخ خود گویند که حاجب وقعه ٔ احد را دریافته است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 286 شود.

فرهنگ معین

حاجب

ابرو، پرده دار، دربان. [خوانش: (جِ) [ع.] (اِ.)]

فرهنگ عمید

حاجب

دربان پادشاه و امیر، پرده‌دار،
مانع، حائل،
(اسم) آنچه مانع دیدن چیزی شود،
(اسم) (ادبی) در بدیع، کلمه‌ای که پیش از قافیۀ اصلی تکرار می‌شود، مانند کلمۀ «یار» در این شعر: هرچند رسد هر نفس از یار غمی / باید نشود رنجه دل از یار دمی، و یا «ﻤﺎن داری» در این شعر: ای شاهِ زمین، بر آسمان داری تخت / سست است عدو تا تو کمان داری سخت (امیرمعزی: ۶۹۳)،
(اسم) [قدیمی] ابرو،
* حاجبِ ماورا: [قدیمی] آنچه از ورای آن چیزی دیده نشود،