معنی نظامیه | جدول یاب

فرهنگ فارسی هوشیار

نظامیه

نظامیه در فارسی مونث نظامی سپاهیگری، وابسته به خواجه نظام الملک نام آموزشگاه های او پیروان ابراهیم بن سیار نظام از خرد گرایان (معتزله) که نیکی را از سرنوشت و بدی را از خواست آدمی می دانست (صفت) مونث نظامی:. . . (امیر نظام) بار دیگر بسمت سرهنگی فوج گروس داخل خدمت نظامیه شد.

نورسیده

‎ تازه رسیده تازه واردنوآمده جدیدالورودجمع: نورسیدگان:درمدرسه نظامیه از انفاس ایشان که بعضی نورسیدگان عالم معنی بودند، تازه نو.

لغت نامه دهخدا

نظامیه

نظامیه. [ن َظْ ظا می ی َ] (اِخ) نام فرقه ای است از معتزله که پیروان ابراهیم نظام اند. رجوع به نظام ابراهیم شود.

نظامیه. [ن ِ می ی َ / ی ِ] (اِخ) نام مدارسی است که به امر خواجه نظام الملک وزیر دانشمند و مقتدر دولت سلجوقیان، در قرن پنجم هجری قمری، در ولایات مهم قلمرو سلجوقی تأسیس شد، و ظاهراً نظامیه ها نخستین مدارسی بوده است که برای طلاب و دانشجویان آنها راتبه و شهریه ٔ معین و مداومی مقرر شده است. این مدارس به صورت آموزشگاههای مرتب شبانه روزی مخصوص شافعی مذهبان اداره می شده و وسایل آسایش طلاب آنها از هر حیث فراهم بوده است. معروفترین نظامیه ها عبارت است از:
1- نظامیه ٔ نیشابور، این مدرسه در اواخر نیمه ٔ اول قرن پنجم هجری قمری به امر خواجه نظام الملک برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبداﷲ جوینی متوفی به سال 487 هَ. ق. بنا شد و ابوالمعالی سی سال در آنجا به تدریس و خطابه و ذکر می پرداخت و روزانه سیصد مرد در آنجا به دانش آموزی جمع می شدند، از طلاب و دانش آموزان نامدار این مدرسه اند: امام محمد غزالی و اوحدالدین انوری ابیوردی.
2- نظامیه ٔ بغداد، بنای این مدرسه در سال 459 هَ. ق. پایان گرفت، نظام الملک برای ساختمان این مدرسه 200000 دینار از مال خود خرج کرد و موقوفات متعدد و پردرآمدی بدان تخصیص داد، در نظامیه ٔ بغداد حجره هائی به سکونت طلاب اختصاص داشت و کتابخانه ٔ معتبر آن از کتابهای ارجمند انباشته بود. در این دارالعلم بزرگ شش هزار تن دانشجو به تحصیل فقه و تفسیر و حدیث و نحو و لغت و ادبیات و فلسفه، اشتغال داشتند و به روایت ابن جبیر اندلسی که در سال 580 هَ. ق. بغداد را سیاحت کرده است: «بغداد را نزدیک سی مدرسه است و بزرگترین و مشهورترین آنها نظامیه است » در آغاز تأسیس نظامیه ٔ بغداد از امام شیخ ابواسحاق شیرازی دعوت شد تادر آنجا به تدریس پردازد و تا فرارسیدن وی امام ابونصر بغدادی، معروف به ابن صباغ بیست روزی بدین مهم پرداخت، امام غزالی نیز از مدرسان این دارالعلم بود. تولیت نظامیه ٔ بغداد بعد از خواجه نظام الملک با فرزندان وی بود و این دانشگاه بزرگ مذهب شافعی تا قریب دوقرن بعد از ایجاد در اوج عظمت و اشتهار بود و از آن پس نیز با اینکه مدرسه ٔ مستنصریه از شهرت و اعتبار آن کاسته بود، مدتها دایر بود.
3- نظامیه ٔ بلخ، از اساتید معروف آن آدم بن اسدالهروی است و از شاگردان بنام آنجا رشید وطواط است.
4- نظامیه ٔ بصره، به روایت مؤلف تجارب السلف این مدرسه که از نظامیه ٔ بغداد نیکوتر و بزرگتر بوده است، در اواخر ایام المعتصم باﷲ خراب شد و از مصالح ساختمانی آن در شهر بصره مدرسه ٔ دیگری به همین نام ساختند.
5- نظامیه ٔ اصفهان، که خواجه ده هزار دینار از ضیاع و مستغلات خویش بر آن وقف کرده بود و آن را به نام صدرالدین خجندی مدرسه ٔ صدریه هم نامیده اند.
گذشته از اینها نظامیه هائی در مرو و موصل و هرات نیز به همت و امر خواجه تأسیس شده بوده است. (از تاریخ ادبیات در ایران دکتر صفا ج 2 صص 234- 241). برای تحقیق بیشتر رجوع به مجله ٔ مهر سال 2 شماره ٔ 2 ص 117 مقاله ٔ مرحوم سعید نفیسی زیر عنوان نظامیه و مقدمه ٔ جلال همائی بر غزالی نامه و وفیات الاعیان ج 1 ص 222 و 407 و طبقات الشافعیه ج 3 ص 137 و 252 به بعد و تجارب السلف ص 269 و تاریخ تمدن اسلامی ج 3 ص 97 و دایره المعارف اسلامی ج 3 ص 404 و رحله ٔ ابن جبیر چ مصر ص 197 و حوادث الجامعه ص 124 شود.

نظامیه. [ن ِ می ی ِ] (اِخ) نام یکی از ایستگاههای راه آهن تهران - اهواز ضمیمه ٔ بخش مرکزی شهرستان اهواز است، این ایستگاه در 20هزارگزی شمال اهواز واقع است و ساکنین آن کارمندان راه آهن هستند. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 6 ص 355).

نظامیه. [ن ِ می ی ِ] (اِخ) دهی است از دهستان بالارخ بخش کدکن شهرستان تربت حیدریه. در 3هزارگزی مشرق کدکن، در دامنه ٔ معتدل هوائی واقع است و 155نفر سکنه دارد. آبش از قنات تأمین می شود. محصولش غلات و بنشن و پنبه و شغل اهالی زراعت و گله داری و کرباس بافی است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9 ص 420).

کاخ نظامیه

کاخ نظامیه. [خ ِ ن ِ می ی َ / ی ِ] (اِخ) از بناهای دوره ٔ قاجاریه.عباس اقبال مدیر مجله ٔ یادگار نویسد: یقیناً اغلب مردم طهران یک قسمت از عمارت باشکوه نظامیه را که اکنون مرکز کافه ای است به اسم «لقانطه » مکرر دیده و تالار مجلل آن را که در سال 1270 هَ. ق. شروع و تزیین و نقاشی آن در حدود 1273 به انجام رسیده است دیده اند. این عمارت جزء باغ بسیاربزرگی بوده است که حالیه تجزیه شده، تنها همین قسمت که در ضلع شمالی آن قرار داشته امروز باقی مانده است. این باغ و عمارت را میرزا آقاخان اعتمادالدوله صدراعظم نوری که پس از مرحوم مغفور میرزا تقیخان امیرکبیر فراهانی به صدارت نشست در خارج از طهران آن وقت که به خیابان چراغ برق حالیه منتهی میشد برای پسر بزرگ خود میرزا کاظم ساخته، میرزا کاظم خان که نظام الملک و شخص دوم مملکت لقب داشت همان کسی است که در سال 1267 پس از قتل مرحوم امیرکبیر شوهر زوجه ٔ محبوبه ٔ این مرد بزرگ امیرزاده ملقبه به عزهالدوله شد، و ناصرالدین شاه به عنف خواهر تنی خود را پس از کشتن امیرکبیر وادار کرد که به ازدواج میرزا کاظم خان پسر اعتمادالدوله ٔ نوری درآید.
تالار عمارت نظامیه در داخل در هر چهار طرف متضمن پرده های نقاشی است که سراسر چهار طرف دیوار داخلی تالار را پوشانده، در قسمت غربی ناصرالدین شاه بر تخت جلوس کرده و صدراعظم و پسرش نظام الملک و پسران خردسال شاه در دو طرف تخت او ایستاده اند. سه طرف دیگر نقش کلیه ٔ رجال و اعیان و ارباب مناصب لشکری و کشوری است که صورت همه بحال ایستاده نموده شده است. در گوشه ٔ شمال شرقی تالار در یک پرده صورت نمایندگان مختار خارجه نقش است که دریک طرف ایشان میرزا سعیدخان وزیر دول خارجه نموده شده و در طرف میرزا عباس خان منشی اول این وزارتخانه. میرزا سعیدخان انصاری که بعدها مؤتمن الملک لقب گرفت و از منشیان زبردست امیر کبیر بود، در تاریخ ربیعالثانی 1268 که میرزا محمدعلیخان شیرازی وزیر دول خارجه فوت کرد به کفالت وزارت خارجه منصوب شد و درست یک سال بعد عنوان وزیر دول خارجه را یافت و این دوره ازوزارت او تا شعبان 1290 یعنی تا تاریخی که حاجی میرزا حسینخان مشیرالدوله وزارت خارجه را هم ضمیمه ٔ مشاغل صدارت خود نمود طول کشید.
اما میرزا عباسخان تفرشی منشی اول وزارت خارجه در این تاریخ نیزاز منشیان مرحوم امیرکبیر بود و در مدت وزارت خارجه ٔ میرزا محمد علیخان شیرازی و میرزا سعیدخان مؤتمن الملک همواره در دفتر این وزارتخانه به سمت منشیگری خدمت میکرد تا آنکه بعدها قوام الدوله لقب یافت و در 1305 که یحیی خان مشیرالدوله از وزارت خارجه برکنار شدوزیر خارجه گردید و او تا هجدهم محرم 1314 که تاریخ فوت وی است همچنان در این مقام بود.
در این قسمت از نقاشیهای تالار نظامیه چنانکه مشاهده میشود فقط تصویر سه تن از نمایندگان خارجه نموده شده: اول حیدر افندی کاردار سفارت عثمانی، دوم لاگووسکی کاردار سفارت روسیه، سوم کنت گوبینو کاردار سفارت فرانسه که در سال 1237 به این مأموریت به طهران آمده بود.
نکته ٔ مهم اینکه در این پرده صورتی از نماینده ٔ انگلیس دیده نمیشود. علت این مسأله تیرگی روابط بین ایران و انگلیس در این تاریخ مخصوصاً نقار سختی بود که بین میرزا آقاخان صدراعظم و چارلس موری وزیر مختار انگلیس بروز نموده و منجر به قهر کردن موری از طهران بتاریخ ربیعالثانی 1272 شده بود.
دولت ایران در سال 1272 سلطان مراد میرزا حسام السلطنه فرمانفرمای خراسان را به لشکرکشی به هرات و تسخیر آنجا واداشت و انگلیسها که از این قضیه راضی نبودند و میکوشیدند که این ولایت را از ایران مجزا کنند به وزیر مختار خود دستور داده بودند که برای ترک طهران و قطع روابط سیاسی با ایران پی بهانه بگردد. موری هم بدگوئی از شاه و صدارعظم را روزبروز در طهران بیشتر میکرد تا آنجا که این صحبت ها بگوش ناصرالدین شاه رسید و شاه در ربیعالثانی 1272 متغیرانه دستخطی راجع به سوء معامله و مراتب بی ادبی آن وزیر مختار خطاب به میرزا آقاخان نوشت و دستور داد که عین آن را میرزا عباس خان منشی اول وزارت خارجه و میرزا ملکم خان مترجم آن وزارتخانه به اطلاع نمایندگان دیگر دول بیگانه مقیم طهران برسانند و ایشان نیز چنین کردند. فاش شدن مضمون این دستخط چارلس موری را بر آن داشت که بیرق انگلیس را در طهران بخواباند و طهران را ترک گوید. متعاقب حرکت او از طهران بود که دولت انگلیس رسماً به ایران اعلان جنگ کرد و به بوشهر و محمره لشکر پیاده نمود.
غرض از این بحث آنکه اگرچه بنای نظامیه در 1270 شروع شده تاریخ اتمام پرده های نقاشی آن و نصب آنها در تالار زودتر از سال 1273 که در آن کنت گوبینو تازه بعنوان کاردار ایران آمده بوده است انجام نگرفته است. (مجله ٔ یادگار سال دوم 1324 شماره ٔ ششم صص 51- 54).

ابوالخیر

ابوالخیر. [اَ بُل ْ خ َ] (اِخ) احمدبن اسماعیل بن یوسف الطالقانی القزوینی الشافعی. مدرس نظامیه ٔ بغداد. رجوع به احمد... شود.

اصحاب ابراهیم ب...

اصحاب ابراهیم بن سیار. [اَ ب ِ اِ م ِ ن ِ س َی ْ یا] (اِخ) نظامیه. پیروان ابراهیم بن سیار نظام بودند که افکار فلسفی را با سخنان معتزله درآمیخت. رجوع به نظامیه و ملل و نحل شهرستانی چ مطبعه ٔحجازی قاهره ج 1 ص 72 و الفرق بین الفرق ص 113 شود.