معنی زین و برگ

یراق

یهر

یراق

یراق

زین. (حرف اضافه + صفت / ضمیر) مخفف از این. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). کلمه ٔ موصول یعنی از این. (ناظم الاطباء):
چو گشت آن پریچهره بیمارغنج
ببرید دل زین سرای سپنج.
رودکی.
نباشد زین زمانه بس شگفتی
اگر بر ما ببارد آذرخشا.
رودکی.
کجا گوهری چیره شد زین چهار
یکی آخشیجش بر او برگمار.
ابوشکور.
نه آن زین بیازرد روزی بنیز
نه او را از این اندهی بود نیز.
ابوشکور (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
تا روز پدید آید و آسایش گیرم
زین علت مکروه و ستمکار و ژکاره.
خسروانی.
جهان بر شبه داود است و من چون اوریا گشتم
جهانا یافتی کامت دگر زین بیش مخریشم.
خسروی.
سخن هرچه زین گوهران بگذرد
نیابد بدو راه جان و خرد.
فردوسی.
بسنده کند زین جهان مرز خویش
بداند مگر مایه و ارز خویش.
فردوسی.
تنومند بودی خرد با روان
ببردی خبر زین به نوشیروان.
فردوسی.
نابست هر آن چیز که آلوده نباشد
زین روی ترا گویم کآزاده ٔ نابی.
فرخی.
آن روز خورم خوش که در این خانه نبینم
زین پنجهزاری رده ترکان حصاری.
فرخی.
هر روز شادی نو و بنیاد راستی
زین باغ جنت آئین زین کاخ کرخ وار.
فرخی (از لغت فرس اسدی چ اقبال ص 75).
دلش نگیرد زین کوه و دشت و بیشه و رود
سرش نگردد زین آب کند و کوره و خر.
عنصری.
زین مثل حال من بگشت و بتافت
که کسی شال جست و دیبا یافت.
عنصری.
زین دادگری باشی و زین حق بشناسی
پاکیزه دلی پاک تنی پاک حواسی.
منوچهری.
شادی چه بود بیشتر زین
خامش چه بوی بیا و بخرش.
خفاف.
چون خون ناحق به زمین افتاد جمله با زین حال آمد. (راحه الصدور راوندی).
در ظاهر اگر برت نمایم درویش
زینم چه زنی به طعنه هر دم صد نیش.
ابومسلم.
- زینان، بمعنی این جماعت و از اینها باشد. (برهان) (آنندراج). کلمه ٔ اشاره یعنی از اینان و از این جماعت و از این گروه. (ناظم الاطباء). ج ِ «زین » مخفف «از این » (حرف اضافه + صفت / ضمیر + ان علامت جمع). از اینان. از این کسان. رجوع به از این و از اینان شود.
- زین پس، زین سپس. یعنی بعد از این و پس از این و من بعد. (ناظم الاطباء).
- زین سپس، زین پس. (ناظم الاطباء). پس از این:
برادران منا زین سپس سیه مکنید
به مدح خواجه ٔ ختلان به جشنهاخامه.
منجیک.
زین سپس وقت سپیده دم هر روزبمن
بوی مشک آرد از آن سنبل نورسته نسیم.
فرخی.
و رجوع به ترکیب قبل شود.
- زین میان، یعنی از این میان. (ناظم الاطباء).
- زین نشان، این ترکیب در شاهنامه لااقل چهارده بار دیده شده و بمعنی از این نوع، از اینسان، بدین نحو، بدین هیأت و شکل شمایل، بدین طریق، آمده است:
کسی را که با اوست هم زین نشان
بیاور به خوان دلیران نشان.
فردوسی.
کنون خطبه ای یافتم زین نشان
که مغز سخن یافتم پیش از آن.
فردوسی.
تو زین پس به دشمن مده گاه من
نگه دار هم زین نشان راه من.
فردوسی.
چو شد زین نشان کار بر شاه تنگ
پس پشت شمشیر واز پیش سنگ.
فردوسی.
|| در شواهد زیر بمعنی از نوع یا اشاره ٔ بیان وصف جنس آمده:
کنگی بلندبینی کنگی بلندپای
محکم سطبرساقی زین گردساعدی.
عنصری (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
هر کجا یابی زین تازه بنفشه خودروی
همه را دسته کن و بسته کن و پیش من آر.
منوچهری.
ساخته پایکهارا ز لکا موزگکی
پیرهن دارد زین طالب علمانه یکی.
منوچهری.
رجوع به سبک شناسی بهار ج 1 ص 370 شود. || مرحوم دهخدا بیت زیر از ابوالمثل را چه بسیار، چه مایه معنی کرده اند:
بگماز گل بکردی ما را [بجای] نقل
امرود کشته دادی زین ریودانیا.
بوالمثل (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).

زین. (اِ) ترجمه ٔ سَرج. و خانه، ساغر، قدح و هلال از تشبیهات اوست. (از آنندراج). سرج و قسمی از نشیمن که بر پشت اسب و استر جهت سواری می گذارند. (ناظم الاطباء). در فارسی بمعنی سرج عربی آمده. (حاشیه ٔ برهان چ معین). آنچه از چرم سازند و بر پشت اسب نهند و بهنگام سواری روی آن نشینند. سرج. (فرهنگ فارسی معین):
بشوی نرم هم به صبر و درم
چون بزین و لگام تند ستاغ.
شهید (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
به گه رفتن کان ترک من اندر زین شد
دل من زان زین آتشکده ٔ برزین شد.
ابوشکور (یادداشت ایضاً).
ای زین خوب زینی یا تخت بهمنی
ای باره ٔ همایون شبدیز یا رشی.
دقیقی.
چو بر زین بپیچید گردآفرید
یکی تیغ تیز از میان برکشید.
فردوسی.
بن نیزه را بر زمین برنهاد
به بالای زین اندر آمد چو باد.
فردوسی.
بفرمای تا اسب و زین آورند
کمان و کمند گزین آورند.
فردوسی.
در زمان پیش تو فرستادی
رخش با زین خسروی و ستام.
فرخی.
گذشتنی که نیالوده بود زاب در او
ستور زینی زین و ستورباری بار.
فرخی.
این چنین اسبی مرا داده ست بی زین شهریار
اسب بی زین همچنان باشد که بی دسته سبوی.
منوچهری.
مرکب غزو ورا کوه منی زیبد زین
پرده ٔ خان خطا زین ورا زیبد یون.
مخلدی (از حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی).
به کاری چو در ره درآیی ززین
نخست از پس و پیش هر سو ببین.
اسدی.
گفت دستاری دامغانی در قبا باید نهاد، چون من از اسب فرودآیم بر صفحه ٔ زین پوشید. (تاریخ بیهقی چ فیاض ص 360). و اسبان هشت سر که به مقود بردند با زین و ساخت زر. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 370).
وز مشتری و قمر بیارائی
مر قبه ٔ زین و اوستامش را.
ناصرخسرو.
بختی که سیاه داشت در زین
خنگیش به زیر ران ببینم.
خاقانی.
این سبز غاشیه که سیاهش کناد مرگ
بر زین سرنگون تو صد جا گریسته.
خاقانی.
ای بسا اشک و سرشکا کز رکاب و زین خویش
از دل خورشید و چشم آسمان انگیختی.
خاقانی.
چو زین بر پشت گلگون بست شیرین
به پویه دست برد از ماه و پروین.
نظامی.
اسب جانها را کند خالی ز زین
سِرّ «النوم اخ الموت » است این.
مولوی.
بر فلک از هاله ٔ آغوش گردد جای تنگ
بدر گردد از سواری چون هلال زین تو.
صائب (از آنندراج).
بتان ماه سیما دوش با دوش
هلال زین ز قرص مهر در جوش.
حکیم زلالی (ایضاً).
جلوه می کرد سمند تو و تمکین می ریخت
آب حیوان ز کنار قدح زین می ریخت.
ملا قاسم مشهدی (ایضاً).
آغوش تو روزی نشد آغوش کسی را
صهبای وصال تو همین ساغر زین داشت.
ملا قاسم مشهدی (ایضاً).
- بزین، زین کرده وآماده:
صد اسب گرانمایه، پنجه بزین
همه کرده از آخر ما گزین.
فردوسی.
- بزین بودن، سوار بودن. در حرکت بودن. بر اسب و جز آن سوار بودن:
شب و روز بودی دو بهره بزین
ز راه بزرگی نه از راه کین.
فردوسی.
- بزین کردن، آماده ٔ سواری کردن ستور را. مهیای سواری کردن:
این دو سه مرکب که بزین کرده اند
از پی ما دست گزین کرده اند.
نظامی.
- زین افزار. رجوع به همین کلمه شود.
- زین افکندن. رجوع به ترکیب زین فکندن شود.
- زین اوزار. رجوع به زین افزار شود.
- زین بر بارگی تنگ کردن، استوار کردن زین برپشت ستور، اجرا کردن مهمی را:
چو عزمش زین کند بر بارگی تنگ.
جامی (از آنندراج).
- زین بر پشت دولت نهادن، کنایه ازانقیاد دولت و اقبال است:
روز اول کو سواری کرد در میدان علم
روزگار از بهر او بر پشت دولت زین نهاد.
امیرمعزی (از آنندراج).
- زین بر پشت مرکب بستن، استوار کردن زین بر پشت ستور سواری:
نهد ز ضعف شکم بر زمین براق فلک
اگر وقار تو بر پشت او نبندد زین.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
رجوع به ترکیب زین بستن و ترکیب بعد شود.
- زین بر پشت مرکب گذاشتن، زین بر پشت مرکب نهادن. (آنندراج). رجوع به ترکیب بعد شود.
- زین بر پشت مرکب نهادن، زین بر پشت مرکب گذاشتن. (آنندراج). زین بر پشت ستور گذاشتن. زین بر پشت مرکب بستن سواری را:
بهمن به پشت مرکب جم بر نهاد زین
مرکب نگر کجول بسم سم زین کند.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
سبز خنگی آسمان را کش مرصع بود جل
زین زرین برنهاد از بهر جمشید زمین.
جمال الدین سلمان (ایضاً).
- زین بر فرس بستن، زین نهادن بر ستور سواری را:
بستم به دوال خوش لگامی
زین بر فرس سبک خرامی.
واله هروی (از آنندراج).
- زین بر گاو نهادن، کنایه از روان شدن و رفتن باشد. (برهان) (از ناظم الاطباء) (از فرهنگ رشیدی) (از انجمن آرا) (از آنندراج):
شب ماه خرمن می کند ای روز زین بر گاو نه
بنگر که راه کهکشان از سنبله پر کاه شد.
مولوی (از انجمن آرا).
- || تهیه ٔ سفر کردن. (آنندراج) (ناظم الاطباء).
- زین برگرفتن، بمعنی زین بستن. (آنندراج):
سمند عشق را زین برگرفتم
خرد را می نهم جل بر خر امروز.
نظیری (از آنندراج).
- زین بر گرگ نهادن، کنایه از رام و زبون ساختن آنرا. (آنندراج) (ناظم الاطباء):
زین به گرگان بر نهادی وز میان بیشه شان
اندرآوردی به لشکرگه چو اشتر بر قطار.
فرخی (از آنندراج).
- زین بستن، زین بر پشت ستور گذاشتن. (ناظم الاطباء). زین بر پشت مرکب بستن:
آنک با او بر اسب زین بستند
بر کمرها دوال کین بستند
اینک امروز بعد چندین سال
همه بر کوس او زنند دوال.
نظامی (هفت پیکر چ وحید ص 7).
- زین بند، سارق و چادرشبی که زین اسب را در آن بندند تا از گرد و خاک مصون ماند. (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا). رجوع به ترکیب زین پوش شود.
- زین پوش، پوشاکی که جهت زینت برروی زین می اندازند. (ناظم الاطباء). غاشیه. (ملخص اللغات، یادداشت بخط مرحوم دهخدا). جامه ای باشد که برای زینت بر بالای زین افکنند. (آنندراج).
- || جامه ای که بر زین گسترند تا از غبار و جز آن مصون ماند. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). رجوع به ترکیب زین بند شود.
- زین خانه، اصطلاحی است که در دوره ٔ صفوی به محل نگهداری زین چارپایان سلطنتی اطلاق میگردید. رجوع به سازمان اداری حکومت صفوی ص 94 و تذکره الملوک ص 67 و ترکیب زین دارباشی شود.
- زین دار، منصبی بود در زمان قاجاریه و حکومت صفوی و رئیس آنان زیندارباشی. (ازیادداشت بخط مرحوم دهخدا). فردی که در زین خانه و زیر نظر زین دارباشی، نگهداری و نظافت زین اسبان سلطنتی را به عهده داشت. رجوع به سازمان اداری حکومت صفوی ص 94 و تذکره الملوک ص 67 و ترکیب زین دارباشی و زین خانه شود.
- زیندارباشی، متصدی زین خانه و صاحب جمع زین خانه. رجوع به ترکیب زین خانه و سازمان اداری حکومت صفوی ص 94 و تذکره الملوک ص 67 شود.
- زین زرکند، زین به زر زینت داده. زین زرکوب شده:
فردا که نهدسوار آفاق
بر ابلق چرخ زین زرکند.
خاقانی.
رجوع به زرکند شود.
- زین زرین، آفتاب. (ناظم الاطباء).
- زین ساختن مرکب را، زین کردن مرکب را. زین نهادن مرکب را. (از آنندراج).
- زین ساز، سَرّاج. (منتهی الارب). کسی که زین می سازد. (ناظم الاطباء). که زین و برگ ستوران سازد و فروشد. رجوع به ترکیب زیر شود.
- زین سازی، شغل زین ساختن. (ناظم الاطباء). عمل زین ساز. ساختن زین و برگ ستوران.
- || جایی که در آن زین و برگ اسبان سازند و فروشند. سراجه. رجوع به ترکیب قبل و زین و دیگر ترکیبهای آن شود.
- زین فروش، سَرّاج. (منتهی الارب). که زین فروشد. سازنده و فروشنده ٔ زین اسب و جز آن.
- زین فروگرفتن، زین را از پشت بارگی برداشتن: امیر گفت آن ملطفهای خرد که ابونصر مشکان تراداد و گفت آن را سخت پوشیده باید داشت تا رسانیده آید، کجاست ؟ گفت: من دارم و زین فروگرفت و میان نمد باز کرد و ملطفها در موم گرفته بیرون کرد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 25).
- زین فکندن، زین افکندن. زین نهادن بر اسب و جز آن. زین کردن چارپا را:
بر تاج آفتاب کشم سر بطوق او
بر ابلق فلک فکنم زین به استرش.
خاقانی.
رجوع به ترکیبهای زین شود.
- زین گر، زین ساز. (آنندراج). زین ساز وکسی که زین سازد. (ناظم الاطباء). سَرّاج. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). رجوع به ترکیب زین ساز شود.
- زین گری، سَرّاجی. عمل زین گر. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- || دکان زین گر. جائی که زین سازند و فروشند. و رجوع به زین و دیگر ترکیبهای آن شود.
- زین و برگ، از اتباع و لوازم آن. زین و یراق.
|| در قدیم بمعنی سلاح. از اوستائی «زائن »، ساز جنگ. جنگ افزار و اثر آن در تبرزین میان ما و کرزین در میان عرب بجاست. و شاید در «برزین » نیز «بر» بمعنی روی و بالا و رفیع و «زین » بمعنی سلاح باشد و همچنین در«زیناوند» (لقب طهمورث) بمعنی مسلح است... در فرزین همان برزین است که در آذر برزین و خراد برزین می باشد. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). پهلوی «زن »، سلاح، تجهیز. اوستا «زئنه »، سلاح... ارمنی «زن »، سلاح، اوستا «زئنو» سلاح دفاع... (حاشیه ٔ برهان چ معین). کلمه ٔ زین در اوستا زئن بمعنی سلاح است نه بمعنی یراق اسب که امروز معنی معمولی آن است. لابد بمناسبتی که اسب حامل اسلحه بوده یراق آنرا زین نامیده اند. (حاشیه ٔ خرده اوستا چ پورداود ص 85). زین فارسی که بمعنی یراق و زین اسب است با لغت اوستائی زئن یکی است. لغت مذکور در قدیم در هیچ جا بمعنی یراق اسب نیامده بلکه همیشه بمعنی اسلحه و آلات جنگ است. متقدمین از شعراء کلمه ٔ زین افزار را بمعنی ادوات جنگ گرفته اند... در زبان ارمنی که از فارسی به عاریت گرفته شده بهمان معنی اصلی خود باقی و بمعنی سلاح است. (یشتها ج 2 ص 140). رجوع به فرهنگ ایران باستان ص 266 و زیناوند و زین افزار و زینستان شود. || (ص) تافته بود از شدت خشمناکی. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 367). || (پسوند) مزید مؤخر امکنه در «دوزین »، «درگزین »، «متکازین »، «کارزین »، «کرزین »، «حرازین »، «فرزین ». رجوع به قریتان در مراصد الاطلاع شود. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).

زین. [] (اِ) این کلمه در تحفه ٔ حکیم مؤمن آمده و کتان معنی شده و در کتب دیگر دیده نشد و در کتان هم بدان اشاره ای نرفته است.

زین. [زَ] (ع مص) آراستن. (منتهی الارب) (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (دهار) (غیاث) (زوزنی) (تاج المصادر بیهقی). || (اِمص) آرایش و خوبی. ضد شین. ج، ازیان. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). آرایش و خوبی و زیب. (غیاث): هم یفخرون بالزین و الزخارف. (از اقرب الموارد):
ای میر، فخر ملکت و شاه اجل توئی
زین زمان توئی و چراغ دول توئی.
منوچهری.
خدایگانا آنی که ملک و عدل وسخا
ز رای و طبع و کفت زین و زیب و فر دارد.
مسعودسعد.
آن زینت قوم را به صد زین
خواهد ز برای قرهالعین.
نظامی.
فرق بسیار است بین النفختین
این همه زین است و باقی جمله شین.
مولوی.
هیچ نقاشی نگارد زین نقش
بی امید نفع بهر عین نقش ؟
مولوی.
ای محافل را به دیدار تو زین
طاعتت بر هوشمندان فرض عین.
سعدی.
|| (اِ) درختی که از چوب آن نیزه سازند. (از اقرب الموارد).

زین. [] (اِخ) کیسه دوزبوده و از جمله ٔ خوش طبعان زمان و این مقطع ازوست:
با زین که منعت کند از صحبت ناجنس
بیگانه چنانی که غم خویش نداری.
(مجالس النفائس، در ذکر کسانی که در آخر زمان علیشیر نوائی بوده اما بملازمت ایشان مشرف نشده اند). رجوع به مجالس النفائس چ حکمت ص 23 و 197 شود.

زین. (اِخ) حاکم یمن و یکی از اسواران کسرای اول. او جانشین وهریز بود، ولی پس از مرگ کسری (579 م.) هرمزچهارم او را معزول کرد و بجایش مزوران نامی را تعیین نمود. (از ایران در زمان ساسانیان ص 392 و 397).

زین. [زَ] (اِخ) مزرعه ای است در جُرف که پیغمبر صلی اﷲ علیه و سلم در آنجا زراعت فرمود. (منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء).

برگ. [ب َ] (اِ) آن جزء از هر گیاهی که نازک و پهن است و از کناره های ساقه و یا شاخه های باریک میروید. (ناظم الاطباء). به عربی ورق گویند. (از برهان). جزوی از گیاه که نازک و پهن است و از کناره های ساقه یا شاخه ها روید وبیشتر برنگ سبز است. اندامی از گیاه که اغلب بصورت صفحات پهن و سبز بر اثر رشد و نمو جوانه ٔ انتهائی یاجوانه های محوری بر روی ساقه ٔ گیاه ظاهر میشود. غالباً این عضو دارای تقارن دوطرفی است. برگها به اشکال گوناگون در گیاهان مختلف دیده میشوند. ورق. ورقه. (فرهنگ فارسی معین). غَرَف. (منتهی الارب):
چون برگ لاله بوده ام و اکنون
چون سیب پژمریده بر آونگم.
رودکی.
ای غوک چنگلوک چو پژمرده برگ کوک
خواهی که چون چکوک بپرّی سوی هوا.
لبیبی.
و کنون باز ترا برگ همی خشک شود
بیم آنست مرا بشک بخواهد زدنا.
بلعباس عباسی.
یکایک به دستان رسید آگهی
که پژمرده شد برگ سرو سهی.
فردوسی.
مر او را سپارد گل و برگ و باغ
بهاری بکردار روشن چراغ.
فردوسی.
بدان مهربانی دل شهریار
بسان درختی پر از برگ و بار.
فردوسی.
شود برگ پژمرده و بیخ سست
سرش سوی پستی گراید نخست.
فردوسی.
به رستم چنین گفت کاوس کی
که از کوه البرز تا برگ نی.
فردوسی.
چو کاسموی گیاهان او برهنه ز برگ
چو شاخ بید درختان او تهی از بار.
فرخی.
طوطی میان باغ دمان و کشی کنان
چنگش چو برگ سوسن و بالش چو برگ نی.
منوچهری.
بجملگی همه زاسبان درآمدند بخاک
بسان برگ رزان از نهیب باد خزان.
قطران.
گفتار تو بار است و کار برگست
که اشنود چنین بار و برگ زیبا؟
ناصرخسرو.
در زیر بر و برگ تو گریزد
گمراه ز سرمای جهل و گرما.
ناصرخسرو.
گرفت آب کاشه ز سرمای سخت
چو زرین ورق گشت برگ درخت.
عمعق.
کآنچه با برگ درختان می کند
با تن و جان شما آن می کند.
مولوی.
برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هرورقی دفتریست معرفت کردگار.
سعدی.
ز سنگ اگر ندیده ای چسان جهد شرارها
ببرگهای لاله بین میان مرغزارها.
قاآنی.
اختباط؛ برگ از درخت فروکردن ازبرای چهارپای. (تاج المصادر بیهقی). اًعبال، برگ درخت ریختن. (از منتهی الارب). افرار؛ برگ ریختن داشتن. (تاج المصادر بیهقی). اًمصاخ، برگ و شاخ بیرون آوردن یز. اُمصوخه؛برگ و شاخ یزبن و نصی. أملوج، برگ درختی صحرایی شبیه برگ سرو. ایراق، بسیار شدن برگ درخت. (از منتهی الارب). براده؛ برگ که از سرما ریخته باشد. (دهار). تَقنیب، بابرگ شدن کشت. (از منتهی الارب). تَلجین، برگ خطمی بهم بزدن تا ستبر و پوسیده شود. (تاج المصادر بیهقی). تَمرید؛ برگ دور کردن از درخت. تَمشّر؛ سبز شدن برگ. جُثاله؛ برگ افتاده از درخت. (از منتهی الارب). خَبط؛ برگ از درخت بیفکندن. برگ فروکوفتن و جز آن خواستن. (دهار). برگ درخت ریختن به عصا. خَبَط؛ هر برگ که از درخت زده باشند. (از منتهی الارب). خَرط؛ برگ از درخت فروکردن. (دهار). دست فرومالیدن بر درخت تا برگ او فروریزد. خَزَمه؛ برگ بافته ٔ مقل. (از منتهی الارب). خوص، برگ خرما، بافته باشد یا غیربافته. (منتهی الارب) (از دهار). رَشاش، برگ ریخته. سَفیر؛ برگ از درخت افتاده و خشک شده که باد آنرا بروبد. شَری،برگ درخت حنظل. (منتهی الارب). شَطْء؛ اول برگ کشت. (دهار). خوشه ٔ کشت و یا برگ آن. شَعَن، برگ خشک افتاده از گیاه و درخت. عَبَل، برگ درخت ریختن. برگ از درخت فروریخته. برگ باریک دراز یا کوتاه. برگ نو درآورده. (منتهی الارب). عُصافه؛ برگ کشت افتاده. عَصف، برگ کشت. (دهار) (منتهی الارب). برگ کشت بریدن. (تاج المصادر بیهقی). عَواذ، عَوَذ؛ برگ فروریخته از درخت. (منتهی الارب). عَیل، برگ از درخت فراگرفتن. (تاج المصادر بیهقی). غار؛ برگ درخت رز. غَف ّ؛ برگ خشک شده. غَلفَق، برگ درخت مادام که بر درخت باشد. فرش، کشت برگ گسترده. قِناب، برگ گرد در سر کشت چون به بار آوردن شروع کند. قُنّابه؛ برگ کشت، و برگ که در آن خوشه فراهم آید. لَجَن، برگ کوفته ٔ با آرد آمیخته. لَجین، برگ افتاده. مفرش، کشت برگ گسترده. (منتهی الارب). وَرق، برگ از درخت فراگرفتن. (تاج المصادر بیهقی) (دهار). وَریق، درخت بسیاربرگ. (دهار). هَت ّ؛ فروافتادن برگ درخت. هُدّاب، برگی که پهنا ندارد. هِریاع، برگ که از باد بیفتد. (از منتهی الارب). هَش ّ؛ برگ از درخت بریزانیدن برای گوسپند. (دهار). به عصا زدن برگ درخت را تا فروافتد. (از منتهی الارب). برگ درخت فروکردن برای گوسفند. (تاج المصادر بیهقی). شجره هَشِره و هَشور؛ درخت که زود برگش بیفتد. (منتهی الارب).
- برگ آوردن درخت، بیرون آمدن برگهای آن. برگ کردن درخت. ایراق. تصنیف. توریق. دثور. ورق: اِرقطاط، اِرقیطاط؛ برگ آوردن درخت عرفج. تصنّف،آماده شدن گیاه و درخت برگ آوردن را. (از منتهی الارب).
- برگ باباآدم، اراقیطون، که گیاهی است از تیره ٔ مرکبیان و دارای برگهای پهن و در کنار جاده ها و زمینهای علفزار میروید. (از فرهنگ فارسی معین) (از گیاه شناسی گل گلاب). چون این گیاه برگهای بسیار پهن دارد گویند آنگاه که آدم از بهشت طرد شد برای ستر عورت دو برگ از برگ باباآدم داشت. (یادداشت دهخدا).
- برگ برآوردن، برگ بیرون آوردن. وَرق. (از منتهی الارب). برگ کردن درخت: اِعصاف، برگ برآوردن کشت. اِعبال، عَبل، مَأی، برگ برآوردن درخت. تروّح، دوباره برگ برآوردن درخت. تمشّر؛ برگ و شاخ برآوردن درخت. (از منتهی الارب).
- برگ بستن، بیره ٔ پان بستن. (آنندراج): تنبولی به بستن برگ سبز به سرخروئی دست برآورد. (ملا طغرا، از آنندراج).
- برگ بغرا، عبارت از تنگهای بغرا که زواله ٔ آرد گندم پهن کرده بشکل برگ سازند و به شربت و قند پزند. بَغرا نام پادشاه ترکستان است که موجد طعام موصوف است. و نیز بغرا طعامی است که آنرا بورک هم گویند. (از غیاث) (از آنندراج):
برگ بغرا لطیف چون نسرین
همه تن گوش از پی تحسین.
سلیم (از آنندراج).
- برگ بو. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- برگ بیاوردن، برگ آوردن. ظاهر کردن برگ: اًحواص، برگ بیاوردن خرما. (تاج المصادر بیهقی).
- برگ بید. رجوع به این ترکیب در ردیف خود، و به بید برگ شود.
- برگ بیرون آمدن، ظاهر شدن برگ درخت: وَراق، وقت برگ بیرون آمدن درخت. (دهار).
- برگ بیرون آوردن، آشکار کردن برگ درخت: تَمشیر؛ برگ و شاخ بیرون آوردن درخت و آشکار کردن آنرا. (از منتهی الارب).
- برگ ْپیوند، برگی که آنرا با شاخی برگ دیگر پیوند دهند، و پیوندی که نهال راکنند، از عالم شاخ پیوند و نخل پیوند. (آنندراج):
در حریم حسن هر شمعی که برخیزد ز خاک
از پر پروانه ٔ ما برگ پیوندش کند.
میرزا صائب (از آنندراج).
بوسه ام پان خورده داد ازلعل خویش
برگ پیوندی است شفتالوی او.
میرزا عبدالغنی قبول (از آنندراج).
ز برگ سیلی استاد برگ پیونداست
که می دهد ثمر اعتبار نخل ادب.
رفیع واعظ (از آنندراج).
- برگ تتماج، قسمی از آش است. رجوع به تُتماج شود.
- برگ تنبول، نوعی از برگ فلفل که هندوها آنرا می خایند. (ناظم الاطباء). ورق التنبول. رجوع به تَنبول شود.
- برگ توت، ورق درخت توت:
تو فرشته شوی ار جهد کنی از پی آنک
برگ توت است که گشته ست بتدریج اطلس.
سنائی.
- برگ چغندر، ورق و برگ چغندر.
- || مثل برگ چغندر؛ کم ارزش. فلان است، نه برگ چغندر. نظیر: فلان است نه دوغ ترکمانی. (امثال وحکم دهخدا).
- برگ چنار، ورق و برگ درخت چنار.
- || نوعی از رنگهاست و این ازاهل زبان بتحقیق پیوسته. (آنندراج). ورق الدلب.
- برگ خزان، برگ پائیزی. برگ خزان زده.
- || مثل برگ خزان، کثیر و از اصل برافتاده. جمع کثیری در مرگامرگی یا جنگ، مریض یا مجروح یا قتیل افتاده.
- برگ خِنگ، برگ بارتنگ، در لهجه ٔ مردم قزوین. (یادداشت دهخدا).
- برگ درآوردن، برگ آوردن: عَبَل، برگ نو درآورده. (منتهی الارب).
- برگ دلمه، برگ مو. برگ درخت مو که از آن دلمه سازند. رجوع به دلمه و برگ مو شود.
- برگ رَز، برگ درخت انگور:
فروریخت شاهانه برگی فراخ
چو برگ رز از برگ ریزان شاخ.
نظامی.
- برگ رزان. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- برگ ریزه، برگ ریز. ریزه های برگ: شَکیر؛ برگ ریزه های گرداگرد شاخ خرما. (از منتهی الارب).
- برگ زر، به معنی برگ زرد آمده است. (هفت قلزم).
- برگ سبز. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- برگ کازرونی، انیسون بری که نوعی گیاه است. (فرهنگ فارسی معین).
- برگ کاه، پر کاه:
میان هوا همچو یک برگ کاه
بر آن نیزه برساخته جایگاه.
فردوسی.
هر آنکس که او برگ کاهی ز کس
ستاند نباشدْش فریادرس.
فردوسی.
می توان کردن تلافی عمرضایعگشته را
گر ز نوبرگ گیاه تازه گردد برگ کاه.
صائب.
و رجوع به کاه برگ و که برگ در همین ترکیبات شود.
- برگ گل، هر یک از پره های گل. هر یک ازپرکهای گل. گلبرگ:
باد برآمد بشاخ سیب شکفته
بر سرمیخواره برگ گل بفتالید.
عماره.
میان برگ گل دینار و درم بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 393).
با خرد میل سوی مل چه کنی
سپر خار برگ گل چه کنی ؟
سنائی.
نثار روی تو هر برگ گل که در چمنست
فدای قد تو هر سروبن که بر لب جوست.
حافظ.
بلبلی برگ گلی خوشرنگ در منقار داشت
واندر آن برگ و نوا خوش ناله های زار داشت.
حافظ.
نازک و نرم و دلکش اندامش
بی سبب برگ گل نشد نامش.
سلیم (از آنندراج).
- || مثل برگ گل، چهره، بدن، نان یا بناگوشی نازک و لطیف. (امثل و حکم دهخدا).
- برگ گلاب، برگ گل سرخ که آنرا به عربی ورد خوانند. (از آنندراج):
پس از شستن شخص خورشیدتاب
کشیدند بر وی چو برگ گلاب.
میرخسرو (از آنندراج).
- برگ نیل، وسمه که نوعی گیاه است. (فرهنگ فارسی معین). گیاهی است که زنان آنرا بجوشانند و بر ابروان نهند و به عربی وسمه گویند. (برهان) (از آنندراج) (انجمن آرا). به فارسی وسمه است. (تحفه ٔ حکیم مؤمن) (فهرست مخزن الادویه). کُتم. (منتهی الارب). رجوع به وسمه شود.
- برگ و بار، اوراق و اثمار درختان. (آنندراج). برگ و میوه. (ناظم الاطباء). حاصل و نتیجه ٔ درخت. مجموع برگها و میوه های درخت.
- بی برگ، بدون برگ. بدون ورق:
چو درویش بی برگ دیدم درخت.
سعدی.
أمرد؛ درخت بی برگ. (دهار).
- بی برگ وبار، برهنه از میوه و برگ. حالتی که درخت در اواخر پائیز و زمستان دارد:
بی برگ وبار خصم تو چون در خزان درخت
چون گوسفند عید فدای تو کرده جان.
سوزنی.
- بیدبرگ، برگ بید. رجوع به برگ بید در ردیف خود شود.
- || نوعی از پیکان تیر و شمشیر و خنجر که بصورت برگ بید سازند. (از آنندراج). برگ بید:
گر آری به خروارها درع و ترگ
کجا باشدت برگ یک بیدبرگ.
نظامی.
درآمد ز بحران سر بیدبرگ
گشاده بر او روزن درع و ترگ.
نظامی.
و رجوع به برگ بید در ردیف خود شود.
- بیش از برگ درخت، سخت بسیار. (یادداشت دهخدا):
سپاهم فزونتر ز برگ درخت
اگر بشمرد مردم نیک بخت.
فردوسی.
- پربرگ، دارای برگهای انبوه. با برگهای انبوه و بسیار. بسیاربرگ:
اینْت پر برگ و بر درختانی
که هنر برگ و علم بر دارند.
ناصرخسرو.
- دوبرگی، حالت نوبرگی. پدید آمدن دو برگ نخستین بر شاخی:
مخایل سروری به کودکی زو بتافت
چو بر چمن شد دوبرگ بوی دهد ضیمران.
مسعودسعد.
سرشت نیک و بد پنهان نماند
توان دانست ریحان از دوبرگی.
سعدی.
- سمن برگ، برگ سمن. رجوع به سمن برگ در همین لغت نامه شود.
- کاه برگ، برگ کاه. پر کاه:
که در ره چنان دار کارش ببرگ
که نبود نیازش به یک کاه برگ.
(گرشاسب نامه ص 315).
به کاه برگی برگ جهان نخواهم جست
چنانکه نیست به یک جو جهان خریدارم.
خاقانی.
گوا توئی که ندارم به کاه برگی برگ
به اهل بیت ز من چون رسد نوال و نوا.
خاقانی.
و رجوع به برگ کاه و که برگ در همین ترکیبات شود.
- که برگ، کاه برگ. پر کاه. برگ کاه:
به که برگ ساکن کنی باد را
هراسانی از بید پولاد را.
نظامی.
ربودندش آن دیوساران ز جای
چو کهبرگ را مهره ٔ کهربای.
نظامی.
و رجوع به کاه برگ و برگ کاه در همین ترکیبات شود.
- گل برگ، برگ گل. پره های گل:
چو بر گل شبیخون کند زمهریر
به طفلی شود شاخ گلبرگ پیر.
نظامی.
من چون تو به دلبری ندیدم
گلبرگ چنین طری ندیدم.
سعدی.
رجوع به گلبرگ در همین لغت نامه شود.
- گل صدبرگ، گلی است زردرنگ. ورد مضاعف. رجوع به صد برگ در همین لغت نامه شود:
گل صدبرگ به صد برگ نهد خوش خوانی
تا بر آن خوان بنوا بلبل خوشخوان باشد.
سلمان (از شرفنامه ٔ منیری).
|| ورقه. کاغذ.
- برگ اجرائی، ورقه ٔ اجرائیه. ورقه ایست که در دادگاه به تقاضای محکوم له صادر میشود و مشتمل بر امضای رئیس دادگاه و منشی ومهر دادگاه و نام مأمور اجرا است و بوسیله ٔ آن متن حکم یا قرار به رؤیت طرفین (محکوم له و محکوم علیه) یا وکیل آنان از طریق رسمی ابلاغ میشود. (از فرهنگ حقوقی).
|| ورق بازی، در قمار: تک برگ، سربرگ، ته برگ، چهاربرگی. هر یک از ورقهای آس و گنجفه و مانند آن.
- برگ زدن، افزودن ورقی به قصد نیرنگ و خدعه بر اوراق بازی. خدعه کردن. حقه بازی کردن. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
|| هر چیز شبیه برگ در گستردگی. قطعه از چیزی چون برگ.
- برگ پالوده، قطعه های پالوده که به کارد برند. (آنندراج):
کاسه بیند چو شربت آلوده
لرزدش دل چو برگ پالوده.
میریحیی شیرازی (در هجو اکول، از آنندراج).
- کباب برگ، کباب که گوشت آنرا به قطعات بریده باشند ناکوبیده. رجوع به کباب شود.
|| ساز و نوا و اسباب و جمعیت و دستگاه و سامان و سرانجام، عموماً، و سامان و سرانجام مهمانی، خصوصاً. (برهان). ساز نوا و سامان و اسباب و سرانجام. (غیاث). دستگاه. سامان (خصوصاً مهمانی). اسباب خانه و ساخته. (شرفنامه ٔ منیری). کنایه از ساز و سامان. (آنندراج). نوا. لوازم حیات. رخوت. اسباب. رخت. سامان. ساز. آلت. ادات. (یادداشت دهخدا): هرکس بادی در سر گرفته است و بنده [خواجه احمد حسن] برگ نداشت پیرانه سر که از محنتی بجسته و دیگر مکاشفت با خلق کند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 158). پس رای زد که محبوسان را که روی ِ رها کردن ایشان نبود... همه را برگ و سلاح دهد تا آنجا روند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 95). حالی صد دینارم فرمود تا برگ رمضان سازم...عظیم شادمانه بازگشتم و برگ رمضان بفرمودم. (چهارمقاله).
برگ ریزان بهمه حال فرو باید ریخت
بقدح آنچه از او برگ نشاط و طرب است.
انوری.
چون خوان کرم نماند تا کی
برگت طلبم نوات جویم.
خاقانی.
گوا توئی که ندارم به کاه برگی برگ
به اهل بیت ز من چون رسد نوال و نوا.
خاقانی.
به کاه برگی برگ جهان نخواهم جست
چنانکه نیست به یک جو جهان خریدارم.
خاقانی.
به استقبال شاه آورد پرواز
سپاهی ساخته با برگ و با ساز.
نظامی.
آنچه برگ ترا پسند بود
خرج آن بر تو سودمند بود.
نظامی.
ساز و برگ از سپه گرفتی باز
تا سپه را نه برگ ماند و نه ساز.
نظامی.
اتابک او را برگهای وافر می فرستاد و مالهای بافراط می داد. (جهانگشای جوینی).
از جهان مرگ سوی برگ رو
چون بقا ممکن بود فانی مشو.
مولوی.
نی برگ که خیمه ای زنم پهلویت
نه سیم که خانه ای خرم در کویت.
مجد همگر.
بازآ وجان شیرین از من ستان به خدمت
دیگر چه برگ باشد درویش بی نوا را؟
سعدی.
به دختر چه خوش گفت بانوی ده
که روز نوا برگ سختی بنه.
سعدی.
که من نان و برگ از کجا آرمش
مروت نباشد که بگذارمش.
سعدی.
گل صدبرگ به صد برگ نهد خوش خوانی
تا بر آن خوان بنوا بلبل خوشخوان باشد.
سلمان (از شرفنامه ٔ منیری).
درویش را نباشد برگ سرای سلطان
مائیم و کهنه دلقی کآتش در آن توان زد.
حافظ.
برگ نوا تبه شد و ساز طرب نماند
ای چنگ ناله برکش و ای دف خروش کن.
حافظ.
صبح است و ژاله می چکد از ابر بهمنی
برگ صبوح ساز و بده جام یک منی.
حافظ.
چمن شد دلگشا برگ طرب بیرون فرستادم
بپای سرو پیش از خود می گلگون فرستادم.
میرزا رضی دانش (ازآنندراج).
- ببرگ، دارای اسباب و سامان. بانو:
جان پذیران چه بینوا چه ببرگ
همه در کشتیند و ساحل مرگ.
سنائی.
جان از درون بفاقه و طبع از برون ببرگ
دیو از خورش بهیضه و جمشید ناشتا.
خاقانی.
- ببرگ آمدن، فراهم آمدن اسباب و سامان:
هر امید را کار ناید ببرگ
بس امید کانجام آن هست مرگ.
(گرشاسب نامه ص 40).
- ببرگ بودن، ساز و سامان فراهم بودن:
همه کار مردم نبودی ببرگ
که پوشیدنیشان همه بود برگ.
فردوسی.
تو گفتی که بگریزم از چنگ مرگ
کجا نیستت مرگ هرگز ببرگ.
فردوسی.
سپاهی که کارش نباشد ببرگ
چرا دل نهد روز هیجا به مرگ ؟
سعدی.
- ببرگ داشتن، فراهم داشتن اسباب:
که در ره چنان دار کارش ببرگ
که نبود نیازش به یک کاه برگ.
(گرشاسب نامه ص 315).
- ببرگ کردن، ساز و سامان و اسباب فراهم کردن:
من ایدر همه کار کردم ببرگ
به بیچارگی دل نهادم به مرگ.
فردوسی.
- برگ خانه، مبل. اثاث: [قاضی] گفت ای زن از چه شکایت می کنی شوهر نانت نمی دهد یا برگ خانه ات نمی کند... زن گفت اگر نفقه کم دهد روا دارم... ولیکن نگر تا بر سر من بدک نگیرد. (تفسیر سوره ٔ یوسف، کتابخانه ٔ ملی رشت).
- برگ رزم، ساز جنگ. تدارکات و تجهیزات پیکار:
بهر جا که بودی به بزم و به رزم
پر از درد و نفرین بدی برگ رزم.
فردوسی.
- برگ و بار،ساز و سامان. برگ و نوا:
به عهد مفتی عالم درخت جاه و جلال
به نام و کنیت او برگ و بار می سازد.
خاقانی.
- برگ و ساز، سامان. برگ و نوا. (هفت قلزم). سر و سامان. زر و پول.معاش و گذران. (ناظم الاطباء):
بس که ببستند بر و برگ و ساز
گر تو بیایی نشناسیش باز.
نظامی.
یکی نان خورش جز پیازی نداشت
چو دیگر کسان برگ و سازی نداشت.
سعدی.
- برگ و نوا، سامان و سرانجام. (هفت قلزم). سر و سامان. زر و پول. معاش و گذران. (ناظم الاطباء):
روز دولت بود از رای تو با زیب و بفر
کار ملت بود از کلک تو با برگ و نوا.
مختاری.
گفت چون باشد گدا آن کز کلاهش تکمه ای
صد چوما را روزها نی سالها برگ و نواست.
انوری.
همت و آنگه ز غیر برگ و نوا خواستن
عیسی و آنگه بوام نیل و بقم داشتن.
خاقانی.
ای دل بنوای جان چه باشی
بی برگ و نوا نوان چه باشی ؟
خاقانی.
چون فقر شد شعار تو برگ و نوا مجوی
چون باد شد براق تو برگستوان مخواه.
خاقانی.
از برگ و نوا به باغ و بستان
با برگ و نوا هزاردستان.
نظامی.
بلبلی برگ گلی خوشرنگ در منقار داشت
واندر آن برگ و نوا خوش ناله های زار داشت.
حافظ.
- بی برگ، بی نوا. بی ساز: گفت او [عمر] شوی مرا به غزا فرستاد و کشته شد و ما چنین بی برگ ماندیم. (ترجمه ٔطبری بلعمی).
بخان اندر آی ار جهان تنگ شد
همه کار بی برگ و بی رنگ شد.
فردوسی.
چو شد کار بی برگ بگریختم
بدام بلا برنیاویختم.
فردوسی.
بی برگ مانده ام من و نی با هزار برگ
من بینوا و فاخته با گونه گون نوا.
مسعودسعد.
عاقبت ابوبکر زکریا که اصل فتنه بود بگریخت با مردم اندک بی برگ و بی نوا به خراسان رفت. (تاریخ بخارا).اگر شبی پیرزنی در خانه ٔ بی برگ خفته باشد دامن تو گیرد و بر تو خصمی کند. (تذکرهالاولیاء عطار). چون روزگاری برآمد بی برگ و بی نوا شد. (تذکره الاولیاء عطار).
به هیکل قوی چون تناور درخت
ولیکن فرومانده بی برگ سخت.
سعدی.
درخت اندر بهاران بر فشاند
زمستان لاجرم بی برگ ماند.
سعدی.
چو درویش بی برگ دیدم درخت.
سعدی.
- بی برگ و بار، بی سامان. بی ساز:
بی برگ و بار خصم تو چون در خزان درخت
چون گوسفند عید فدای تو کرده جان.
سوزنی.
- بی برگی، بی نوایی:
پای این مردان نداری جامه ٔ ایشان مپوش
برگ بی برگی نداری لاف درویشی مزن.
سنائی.
چونکه با بی برگی غربت بساخت
برگ بی برگی بسوی او بتاخت.
مولوی.
اگر عنقا ز بی برگی بمیرد
شکار از چنگ گنجشکان نگیرد.
سعدی.
زمستانست و بی برگی بیا ای باد نوروزی
بیابانست و تاریکی بیا ای قرص مهتابم.
سعدی.
گر بی برگی به مرگ مالد گوشم
آزادی را به بندگی نفروشم.
(از مقدمه ٔ محمدبن علی الرفاء بر حدیقه ٔ سنائی).
|| میسر. (یادداشت دهخدا). ممکن.
- برگ بودن، میسر بودن. ممکن بودن. (یادداشت دهخدا). امکان داشتن:
تو با گل و سوسن زن و من با لب و زلفش
ور برگ بود بنشین تابوسه شماری.
فرخی.
- برگ ساختن، تهیه ٔ وسایل سفر و جز آن دیدن. مهیا ساختن وسایل سفر و جز آن:
بترسددل سنگ و آهن ز مرگ
هم ایدر ترا ساختن نیست برگ.
فردوسی.
شاه حکیم را گفت ما را برگ ظلمات می باید ساخت. (اسکندرنامه، نسخه ٔ سعید نفیسی). هرقل برگ ساخت و خروج کرد و شهربراز از اپرویز مستشعر بود و ولایت نگاه داشت. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 104 و 105). باید که پولها [= پلها] را عمارت کنی و برگ بسازی. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 98). در آن وقت کی از پیکار عرب فارغ شد و با مقر عز خویش آمد برگ بساخت و لشکرها سوی روم کشید. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 69). مرا فرمود برگ بسازم و آن جایگاه [سد یأجوج و مأجوج] روم تا معاینه ببینم. (مجمل التواریخ و القصص). به اندک روزگار برگ ایشان بساخت و با خواجه حسین میکال فرستاد. (چهارمقاله).
رفت در گنجهای پنهانی
یک بیک ساخت برگ مهمانی.
نظامی.
همه برگ بودن همی ساختی
به تدبیر رفتن نپرداختی.
سعدی.
خوشا حال کسی کو پیش اَز مرگ
شود بیدار و سازد مرگ را برگ.
پوریای ولی.
- برگ سپردن، ساز و وسیله نهادن. ساز و وسیله گذاردن:
گنجی آماده کرد و برگ سپرد
تا برد رنج اگر تواند برد.
نظامی.
- برگ سفر ساز کردن، مهیا کردن وسائل سفر:
مدت عمر کم و وقت بهاران تنگ است
غنچه در پوست مگر برگ سفر ساز کند.
میرزا صائب (از آنندراج).
- برگ ِ کاری کردن، اِعداد آن کردن.تهیه ٔ آن دیدن. (یادداشت دهخدا). اسباب آن فراهم کردن. تدارک آن دیدن. به آمادگی آن برآمدن: اسکندر پریان را بفرستاد و گفت بروید و بنگرید تا ایشان برگ جنگ می کنند یا نه. (اسکندرنامه، نسخه ٔ سعید نفیسی). چون بازآمد شاه از خواب برخاسته بود و برگ نماز می کرد. (اسکندرنامه).
برگ می صبوح کن سرکه فروختن که چه
گرچه ز خواب خسته ای خوش ترش و گران سری.
خاقانی.
برگ تحویل می کند رمضان
بار تودیع بر دل اِخوان.
سعدی.
- برگ نبودن، میسور نبودن. نوا و ساز و سامان نبودن:
ابا پشّه و پیل در چنگ مرگ
یکی باشد ایدر بُدَن نیست برگ.
فردوسی.
بدان گیتی ارچندشان برگ نیست
همان به که آویزش مرگ نیست.
فردوسی.
|| جهیز: چون سوی نعمان روی نامه بدو ده و تو به روم رو تابازآئی او برگ دختر ساخته باشد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی). || توشه. آذوقه. (فرهنگ فارسی معین). ذخیره ٔ سربازان و مسافرین و یا مهمان و دولت و دکان دار. (ناظم الاطباء):
هر چیزکه هست ترک می باید کرد
وز ترک اساس برگ می باید کرد.
خواجه عبداﷲ انصاری.
نامه ای فرمودنوشتن [سلیمان بن عبدالملک] به والی بلخ تا برمک را به دمشق فرستد و اگر صدهزار دینار در برگ راه و تجمل او بکار آید بدهد. (تاریخ برامکه). اکنون که کار تمام شد و دین اسلام بنظام شد برگ مرگ بساز و از سرای عاریت بپرداز. (قصص الانبیاء ص 231).
مرگ این را هلاک و آنرا برگ
زهر این را غذا و آنرا مرگ.
سنائی.
میزبان دشمنانْت را مرگ است
با چنین دعوتی کرا برگ است ؟
سنائی.
باغ مهمان دوست برگ میزبانی ساخته ست
مرغ اندک زاد در بسیاردانی آمده ست.
سنائی.
به اندازه او نیز برداشت برگ
سلاحی که باید ز شمشیر و ترگ.
نظامی.
برگها را برگ از انعام او
دایگان را دایه لطف عام او.
مولوی.
- برگ راه (ره)، ساز راه. وسایل سفر. زاد و توشه ٔ راه: بعد از آن ملک سالی به برگ راه مشغول شد. (مجمل التواریخ و القصص). وزیر خویش را با چهارهزار سوار و یکساله برگ راه راست بکرد و پیش ملک حمیر فرستاد. (مجمل التواریخ و القصص).
با انجمن بزرگ برخاست
کرد از همه روی برگ ره راست.
نظامی.
راه تو دور آمد و منزل دراز
برگ ره و توشه ٔ منزل بساز.
نظامی.
- برگ زمستان (زمستانی)،آذوقه ٔ زمستان:
هرکه جهان خواهد کآسان خورد
تابستان برگ زمستان خورد.
نظامی.
خانه پرگندم و یک جو نفرستاده به گور
غم مرگت چو غم برگ زمستانی نیست.
سعدی.
- برگ عیش، توشه ٔ زندگی:
برگ عیشی به گور خویش فرست
کس نیارد ز پس، تو پیش فرست.
سعدی.
خورشید می ز مشرق ساغر طلوع کرد
گر برگ عیش می طلبی ترک خواب کن.
حافظ.
- برگ قیامت، توشه ٔ قیامت. توشه و آزوقه ازبرای قیامت:
تخم کرم کشت سلامت بود
چون برسدبرگ قیامت بود.
نظامی.
- برگ ولالنگ، ساز و توشه ای که مردم فرومایه از مهمانیها بردارند:
مرثیه سازم که مرد شاعرم
تا از اینجا برگ و لالنگی برم.
مولوی.
و رجوع به لالنگ شود.
|| قصد و عزم. (برهان) (فرهنگ فارسی معین). قصد و عزیمت و التفات. (آنندراج). قصد و عزیمت و نیت. (ناظم الاطباء):
نه ترا برگ وصال و نه مرا طاقت هجر
احسن اﷲ جزاک اینْت برونق سر و کار.
سیفی نیشابوری.
دست از طلب مدار گرت برگ آن رهست
کآنرا که توشه ای نه ز فقر است بی نواست.
کمال اسماعیل (از آنندراج).
|| التفات و پروا. (برهان) (غیاث). التفات. توجه. هوی. سر. پروا. میل. آرزو. رغبت. حال. دماغ. روی. خواهش. فراغ:
کردمی اختیار خود را مرگ
این حیاتم دگر نبودی برگ.
سنائی.
چه گنه کرده ام نگارینا
که ترا برگ صحبت ما نیست.
سعدی.
چنان کرشمه ٔ ساقی دلم ز دست ببرد
که با کسی دگرم نیست برگ گفت و شنید.
حافظ.
چو در گلزار اقبالش خرامانم بحمداﷲ
نه میل لاله و نسرین نه برگ نسترن دارم.
حافظ.
آشفته دماغم سر و برگ سخنم نیست
دامن چه گشایم که گلی در چمنم نیست.
طالب آملی.
|| قوه. (ناظم الاطباء). تاب. توان. نیرو:
پای این مردان نداری جامه ٔ ایشان مپوش
برگ بی برگی نداری لاف درویشی مزن.
سنائی.
بدان ز کرد بد خویش از او جزا دیدند
کراست برگ بدی کردن و جزا دیدن ؟
سوزنی.
که برگ هر غمی دارم درین راه
ندارم برگ ناخشنودی شاه.
نظامی.
با فراقت چند سازم برگ تنهائیم نیست
دستگاه صبر و پایاب شکیبائیم نیست.
سعدی.
|| کسوت قلندران. (برهان) (ناظم الاطباء). ورق و پوستی که قلندران آنرا مانندلنگ بر کمر بندند و از این جهت قلندران را برگ بند گویند. (آنندراج).
- برگ بند، قلندران باعتبار برگ که بر کمر بندند. (از آنندراج):
نهالان برگ بند از رشک سروش ؟
؟ (از آنندراج).
چو گل هرچند با دامان پاکی
ز حرف برگ بندان بیمناکی.
میرزا محمداکبر دولت آبادی (از آنندراج).
- برگ بندی، عمل برگ بستن. صاحب آنندراج آرد: محمدطاهر نصیرآبادی در احوال لطیفا آورده که او در لباس قلندران برگ بند بوده بعد از آن شال پوشی اختیار نموده یعنی دلقی و خرقه ای می پوشید، و آخر معلوم شد که برگ بندی لباس قلندران است از چرم و پوست - انتهی. و رجوع به برگ بند در همین ترکیبات شود.
|| نوعی درفش برای قطع کردن کرباس در طول تخت گیوه. (فرهنگ فارسی معین). || (اصطلاح موسیقی) نغمه. آهنگ. (آنندراج) (فرهنگ فارسی معین). ساز و نوا و نغمه و آهنگ. (ناظم الاطباء):
جمله مرغان برگ کرده جیک جیک
با سلیمان گشته افصح من اخیک.
مولوی.
|| تیغه. || علف. || عقل. || بازو. (ناظم الاطباء).

ساز و برگ.[زُ ب َ] (ترکیب عطفی، اِ مرکب) اسباب و سامان. (بهار عجم) (آنندراج). برگ و ساز. ساز و آلت. ساز و سامان. آلات و ادوات. اسباب. وسائل. لوازم:
ز خان و مان و قرابت به غربت افتادم
بماندم اینجا بی ساز و برگ و انگشتال.
ابوالعباس.
|| تجهیزات. عدت. ساز و عدت. سازو سلاح. ساز و برگ جنگی. ساختگی. ساز و ساخت. عُطرود. عتاد. عِدَّه. عُدَّه. ساخت. ساختگی.آنچه به سرباز از لباس و وسائل و آلات دیگر داده می شود. (فرهنگستان):
ساز و برگ از سپه گرفتی باز
تاسپه را نه برگ ماند و نه ساز.
نظامی (هفت پیکر).
|| ساز و برگ سفر. توشه. زاد. || زین و یراق. تنگ و توبره. ساخت:
چه نازی بدین اسپ و این ساز و برگ
کت این تخت خون است و آن تاج مرگ.
اسدی (گرشاسب نامه).
رجوع به ساخت، ساختگی، برگ و ساز شود.

زین درخواب دیدن، چون بر پشت چهارپایان نباشد بد بود، اما چون بر پشت چهارپائی باشد، حکم نیک و بد آن بر راکب زین باشد، زیرا که زین، آلت چهارپایان است. اگر بیند که زینی بخرید، دلیل است کنیزک بخرد یا زن بخواهد و خداوندِ نعمت بسیار شود و باشد که مال و میراث یابد. اگر بیند زین او بشکست، یا ضایع شد، دلیل که زن او بمیرد، یا بیمار شود. اگر بیند زین او به زر و سیم آراسته بود، دلیل است زن او خویشتن بین و متکبر باشد و در راه دین ضعیف بود. اگر بین زین او سیاه بود و هیچ آرایش نداشت، دلیل کند زن او دیندار و پارسا و باامانت بود و زین در خواب، دلیل بر افواه زن کند. - محمد بن سیرین

وسیله‌ای از جنس چرم دارای بند و مهمیز که بر پشت اسب، خر، یا استر می‌بندند و بر آن می‌نشینند،
* زین‌وبرگ: مجموع زین، نمدزین، تنگ، دهانه، و آنچه اسب را با آن می‌آرایند. زین‌افزار،

295