معنی اجتیاز

اجتیاز. [اِ] (ع مص) گذشتن از جائی و رفتن. بگذشتن. (تاج المصادر) (زوزنی). بریدن مسافت را: راه اجتیاز او بر منازل غز بود و غزیان چند مرحله بر عقب او میرفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی).
خالدین شد نعمت و منعم علیه
محیی موتی است فاجتازوا الیه.
مولوی.

غزیان. [غ ُزْ] (اِخ) ج ِ غزی (منسوب به غز) همان غزان جمع غز است. غوزیان. رجوع به غز و غزان شود: و از آنجا بر زمین غزیان گذرد تا باز به آبسکون رسد. (التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ص 170). و راه اجتیاز او [بغراخان] بر منازل حشم غز بود و غزیان چند مرحله بر عقب او میرفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1272هَ. ق. ص 121). در نسخه ٔ خطی همین کتاب متعلق به کتابخانه ٔ لغت نامه ص 90 نیز «غزیان » نوشته است.

حجرالبلور. [ح َ ج َ رُل ْ ب َل ْ لو] (ع اِ مرکب) بلور. بیرونی در کتاب الجماهیر گوید: حجرالبلور هو المها منصوب المیم و مکسورها. قالوا اصله من الماء لصفائه و مشابهه زلاله و اصل الماء موه لقولهم فی جمع الجمع الذی هو میاه أمواه و منه موهت الشی ٔ اذا جعلت له ماء ورونقا لیس له. و کذلک اذا سقاه ماء و حدده قال امروءالقیس:
رأشه من ریش ناهضه
ثم امهاه علی حجره.
و قیل فی المها انه اسم مرکب من الماء و الهواء اصلی الحیاه لانه یشبه کل واحد منها فی عدم اللون. قال البحتری:
یخفی الزجاجه لونها فکانها
فی الکاس قائمه بغیر اناء.
و قال الصاحب:
رق الزجاج و رقت الخمر
فتشابها و تقارب الامر
و کأنما خمر و لاقدح
و کأنما قدح و لاخمر
و قال ابوالفضل الشکری:
والراح فوق الراح کالمصباح فی
فرط شعاع و التهاب و ضیاء
یحسبها الناظر لاتحادها
بکأسها قائمه بلا اناء
و قال ابن المعتز:
عذابتها صفراء کرخیه
کانها فی کأسها تتقد
فتحسب الماء زجاجاً جری
و تحسب الاقداح ماء جمد
و قال آخر:
مشموله بشعاع الشمس فی قدح
مثل الشراب یری من رقه شبحا
اذا تعاطیتها لم تدر من لطف
راح بلا قدح عاطاک ام قدحا.
... والبلور انفس الجواهر التی یعمل منها الاوانی لولا تبذله بالکثره و یسمیه اهل الهند پتک و فیه فضل صلابه یقطع بها کثیر من الجواهر و یقوم لاجلها مقام فولاد الحدید، حتی تقدح منه النار اذا ضربت قطاعه بعضها ببعض. و شرفه بالصفاء و مماثله اصلی الحیاه من الهواء و الماء قال اﷲ تعالی (بیضاء لذه للشاربین، لافیها غول و لاهم عنها ینزفون) (قرآن /37 46 و 47) لان لذهالشارب منغصه بتوابعه فاذا امن معاد حاضره و الخمارفی عاقبته توافت اللذه و تکاملت الطبیعه والبیضاء صفه الوعاء لاالشراب اذ لایحمد ذلک منه فی العاده و المراد بهذا البیاض التعری عن الالوان کالبلور الابیض الیقق اللبنی فان هذا البیاض مع السواد متقابلان علی التضاد و لن یشف و لا واحد منهما. فاما الالوان المتوسطه بین الجدد البیض و الغرابیب السود فحامل کل واحد منهما یحتمل الشفاف کاحتماله الصمم و التعقد الا اذا لاصق احد الطرفین کالدکنه والفیروزجیه فی شی ٔ. و علی هذاالنهج وصفهم الابیض النقی بالفضه ولا بمعنی الشفاف فلیست الفضه منه فی شی ٔ و علیه قوله تعالی (قواریراً من فضه) (سوره ٔ 76 / آیه ٔ 16) و العرب هم اول المخاطبین بالقرآن فالخطاب معهم علی عرفهم قیاسه بالنحل فانهم لما رأوه یرتعی، و بالارتعاء یمتلی البطن بالمأکول و لیس له خروج الا بأحدالمنفذین الاعلی و الاسفل تصوروا من العسل انه من غذائه باخراجه من البطن بکلی المنفذین. قال الشاعر (و هو الطرماح):
اذا ما تأرت بالخلی بنت به
سریجین مما تأتری و تتبع
فخوطبوا بمثله من خروج الشراب من بطنه للاتصال و قرب الجوار اذا لفم مدخل الی البطن و هو بخرطومه یجتنی من اوساط الزهر ما فیها من امثال الکحل دقه و نعمه و ینقله بیده من خرطومه الی فخذیه و یحمله الی الکواره ویعمل العسل و یملأ به بیوت فراخه طعاما لها و زاداًلنفسه عند انقطاع الانوار و الثمار التی یطعمها و یدخرها. و اماما یبرز من اثفالها بالمنفذ الاسفل فانتن شی ٔ فی الدنیا و هی تحفظ من أذیته خلایاها لنزاهتها ونظافتها و حرصها ما أرجت رائحته و طابت مذاقته.
و البلور علی اوزان الجزع بالقیاس الی القطب لایخالفه و یجلب من جزائر الزنج والدیبجات الی البصره و یتخذ بها منه الاوانی و غیرها و فی موضع العمل هناک مقدر یوضع عنده القطع الکبار و الصغار فیری فیها و یهندس احسن مایمکن أن یعمل منها و اوفقه للنحت و یکتب علی کل واحد منها، ثم تحمل الی سائر الصناع فیعملون بقوله و یاخذ من الاجره اضعاف اجورهم بکنه الفرق بین العلم و العمل. هذا البلور یکون فی رقه الهواء و صفاء الماء فان اتفق فیه موضع منعقد ناقص الشفاف بغیم او ثقب اخفی بنقش ناتی أو کتابه بحسب اللیاقه فی الصناعه و الاقتدار علی التقدیر فان فشافیه هذا التعقد حتی أبطل شفافه سمی ریم بلور ای وسخه. و یجلب من کشمیر بلور اما قطاع غیر منحوته و اما منحوت منها اوان و اقداح و تماثیل الشطرنج و کلاب النرد و خرز بقدر البندق لکنه یتخلف من حسن الزنجی فی الصفاء و النقاء و لاصنیعهم لها فی لطافه صنعه اهل البصره. ویوجد فی الجبال منه قطاع و تکثر فی حدود وخان و بدخشان و لکنها لاتقصد للجلب. قال الکندی: اجود البلور الاعرابی یلقط من براریهم من بین حصاها و قدغشی بغشاء رقیق عکر و یوجد منه ما یوازن الرطلین، کما یلقط ایضا بسرندیب و هو دون الاعرابی فی الصفاء. و منه ما یخرج من بطن الارض فان کان فی ارض العرب کان اجوده. قال:و رأیت منه قطعه زادت علی مائتی رطل و انما کانت کثیره الغیم و الثقوب. و له معدن بارمینیه و آخر ببدلیس من تخومها یضرب لونه الی الصفره. و اما نصر؛ فانه قسمه علی أربعه انواع، اولها الاعرابی و قد وصفها بصفات الکندی ایاه و زاد علیه ان ضیاء الشمس اذا وقع علیه رؤی منه الوان قوس قزح. و کان واجبا علیه ان یشترط فان ذلک فی المنکسر دون المجرود و ذلک انه مشابه للجمد و فی مکاسره المضطربه تری هذه الالوان ایضا. و الثانی یسمی علی وجه التشبیه غیمیا. و الثالث السرندیبی، قریب من الاعرابی مخلف الصفاء عنه. و الرابع مستنبط من بطن الارض و هو یفوق الاعرابی. قال: و منه لون اصابته رائحه النار و الدخان و هو أردئه. و فی کتاب الاحجار ان البلور صنف من الزجاج یصاب فی معدنه مجتمع الجسم و ان الزجاج یصاب متفرق الجسم فیجتمع بالمغنیسیا، و تبعه قوم و قالوا فی کتبهم: ان البلور نوع من الزجاج معدنی، و الزجاج نوع من الزجاج صناعی. و قال حمزه: البلور مناسب الزجاج فی بعض الجهات و لم یبن عنه و کانه عنی الشفاف و النم بما فی جوفه فانهمامتباینان بالاذابه لانقیاد الزجاج لها و امتناع البلور عنها علی ما نذکر، فانی لم أشاهدها و لم امتحنها فیها و قال بعضهم فی البلور: انه ماء جامد منعقد و بهذا اقول کما سأذکر. و بسبب مشابهته للماء الصافی شبه به حجاره الماء و نفاخاته و قال ابن المعتز:
اما رأیت حباب الماء حین بدا
کانه قحف بلّور اذاانقلبا
و قال العوفی:
کانما القطر علی میاهها
اذا انتشی یطلع من حیث هبط
قباب درّ حولها و صائف
فی رفعهن یرتمین باللبط
و النفاخات اذا کانت من درلم یشف و لم یر ما فیها و لاماورأها. و اما تشبیهها بالبلور فهو المستحسن. قال ابوالحسن الموصلی:
کان حباب الماء فیها غدیه
قواریر بلّور لدینا تدهده
و قال:
و ینداح فوق الماء قطر مدور
کما طلعت وجه السجنجل تنکد
والعجب ما اتفق فی البلور من الاشکال خلقه فقد ذکر الحکاک المذکور انه وجد خلال الحصی من التفتیش بناحیه ورزفنج معدن اللعل کاعلام النرد و بیاذق الشطرنج مثمنه و مسدسه کالمنحوته بالصناعه. قال الصنوبری فی برکه:
والسحب ینظمن فوقها سبحا
نظام معینه بسبحتها.
فواقع قدعدت بیاذق الشطر
نج صفوفا فی وسط رقعتها
والرسم فی بیاذق الشطرنج ان تکون مسدسه النحت و فی کلاب النرد ان تکون مدوره الخرط، ثم اصطفافها یکون فی حاشیه الرقعه المعرضه فان اتفق فی وسطها فهوبارد عجیب.
ذکر اخبار فی البلور:
ذکر افلوطرخس فی کتاب الغصب ان ایارون ملک رومیه اهدی له قبه بلور مسدسه عجیبه الصنعه غالیه الثمن و لم یذکر فی الحکایه سعتها و هل کانت قطعه واحده او قطاعاً تهندم وقت نصبها فعظم تبجحه بها و قال لفیلسوف لما حضر مجلسه: ما تقول فیها؟ قال: انه لیسؤنی امرها فانها اذا فقدتهالم تأمن ان یعوزک الفوز بمثلها فیبدو فقرک الیها و اذا عارضها آفه عارضتک مصیبه بحسبها. و کان کما قال فانه خرج الی الجزائر متنزها فی ایام الربیع و حمل القبه فی قارب و هو جنیبه مرکبه و غرقت الریح القارب فرسبت القبه و بقی الملک حزیناً فتذکر قول الفیلسوف و تسلی به والاکان یبقی متحسراً علیها ایام حیاته. و من طالع حدیث الخاتم الاسماعیلی تعجب من عجز ایارون عن اخراج القبه مع ماکان معه من متقدمی المهندسین و اصحاب الحیل المسماه مخانیقونات. و قد ذکر ما نالاوس فی کتابه فی معرفه اوزان الاجرام المختلطه من غیر تمییز بعضها من بعض انه اهدی الی ایارون ملک رومیه و صقلیه اکلیل من ذهب مرصع بالجواهر بدیع الصنعه و انه ذهب بالحملان و لم تطاوعه نفسه بنقصه فاستخرج له أرشمیدس طریق معرفه خلوص ذهبه و اختلاطه بشوب و غش. و ارشمیدس هوالذی احرق بالمرایا سفن الواردین الی جزیرته من البربر و الفرس، فقد قیل ذلک فی کلیهما و عن مثل اسف ایارون احترس الاسکندر لما اهدی الیه اوانی بلور نفیسه فاستحسنها ثم امر بکسرها و قیل له فی ذلک فأجاب، بأنی علمت انها ستنکسر علی ایدی خدمی واحده بعد اخری و کل مره یهیجنی الغضب فارحت نفسی من تلک المرات بواحده و ارحتهم منی. و کان العبادی تنبه من ذلک فانه کان یسوق حماراً موقرا زجاجا فی قفص و انه سئل عمامعه فقال: ان عثر الحمار شی ٔ. بل ما احسن قول یعقوب بن اللیث حین رکض الی نیسابور و غافص محمدبن طاهر والی خراسان غیر متسرول و کان یطوف به فی الخزائن و یوقفه علی مافیها حتی انتهی الی خزانه الطرائف و عدد محمد علیه اموال اثمان مافیها من البلور المخروط و المجرود، فامر غلامه بکسرها بالعمود و رضها ثم استسقی فی مشربته و کانت من الاسفیذرویه فی غلظ الخنصر و حین شرب منها طرحها علی الارض حتی طنت و تدحرجت و قال لمحمد: یا ابن الفاعله و هل نفعک تضییع اموال فی تلک الاوانی و صرفی الشرب بغیرها هلا استأجرت باثمانها رجالا یدفعوننی عنک ثم حبسه فی صندوق و حمله الی العراق معه و ماخلصه من یده الاانهزامه من الموفق و لیعقوب فی سیره مایعلم منه ان هادیه الیه کان شباب دولته و اقبال شأنه یعرفکه حال اخیه عمرو، لما ملک بعده فانه دفع الی معتمده النهض الی بغداد اموالا و تقدم الیه یصرفها فی اثمان اوانی بلور و اقترحها و ان الرجل روی فی مثل ذلک ما تقدم فلم یسمح قلبه بافساد الذهب و صاغ منه اوانی و جامات و صوانی و لما انصرف بها شق علی عمرو مخالفه امره و امر بسقیه فی المجلس بواحد منها علی وجه الاکرام و رسم للساقی ارسال حیه صلیبه تسد الجام ففعل و من دأبها الوثوب الی رأس الانسان فوثبت الیه و لسعت ارنبه أنفه فسقط لحینه و لم یکن عمرو مترعرعافی نعمه بل حاله منحطه عن حال یعقوب لکن عزم الدوله وادبار الامر علماه ما ورد به موارد التلف و کان یحمل الی بغداد مستوثقاً به فبلغ قنطره فی بعض المراحل بخراسان و استغرب ضحکا فسأله عدیله عن سببه فقال اتفق لی علی هذه القنطره اجتیاز ثلاث دفعات احداها مع حمار موقر من الصفر و انه عثر علیها و سقط و احتجت فی ازعاجه الی معین و انسدت الطریق فلم یأتنی فیها سابل استعین به الی ان مضی اکثر النهار. و الثانیه؛ فی اوائل العام الماضی مع خمسین الف عنان، و هذه الثالثه ثانی اثنین فی العماریه و اتمنا فیها حالی فی اولاها واﷲ المستعان. و کان عندی کره بلور فیها سنبله من سنابل الطیب الهندیه برمتها و قدانکسر من شعراتها شی ٔ قلیل فتبددت فی جوف البلور حولها و حصلت اخری مثلها فی ضمنها فتات ورق اخضر باقیه علی خضرتها کبقاء ذلک السنبل علی دکنته ومعلوم ان هذه الاشیاء لم تخالط البلور الا فی وقت میعانه و کونه علی رقه فوق رقه الماء القراح فلو لم تکن کذلک لما غاصت تلک الاشیاء فیه فان من شأنها الطفو علی وجه الماء لخفتها دون الرسوب او یکون سیالا کالأتی یدهدهها و یحملها و یکون جمودها بلوراً فی تلک الحاله سریعا و اﷲ اعلم بکیفیه مالانعلم من ذلک. و یتحدث من شاهد البلوریین بالبصره انهم یجدون فیه حشیشاً و خشباً و حصی وطینا و ریحاً فی نفاخات و کل ذلک شاهد علی انه فی مبدئه ماء سائل و لیس ذلک بمستنکر فلقد یوجد فی بعض المواضع ما یستحجر و متی استحجر حیوان و نبات زال استبداع تحجر الماء و الارض. و لولا کثره مشاهده المتاملین ذلک لما تواتر ذلک علی السنتهم. قال الطرماح:
لنا الملک اذصم الحجاره رطبه
و عهد الصفا باللین من اقدم العهد
و قال العجاج (الرجز لرؤبهبن العجاج - ک):
قد کان ذاکم زمان الفطحل
والصخر مبتل کطین الوحل
و قال آخر
و کان رطیبا یوم ذلک صخرها
و کان حصیداً طلحها و سیالها
رجوع به الجماهر چ دکن 1355 ص 181، 189شود.
و ابن البیطار در مفردات آرد: قیل انه ینفع من الفزع فی النوم تعلیقاً. و صاحب اختیارات بدیعی گوید: سنگ بلور چون بر کسی بندند که در خواب ترسد دیگر نترسد. || در تداول وقت، شیشه های صافی و روشن سفید و به الوان دیگر که ظروف از آن سازند.

گذشتن. [گ ُ ذَ ت َ] (مص) ذهاب. (لغت نامه ٔ مقامات حریری). عبره کردن. مرور. رفتن. مضی. مر. ممر. خطور کردن. گذر کردن. گذشتن تیر از آنچه بدان آید. نفاذ. نفوذ. مضاء. مجاوزه. (ترجمان القرآن): اجتیاز؛ گذشتن از جایی و رفتن و بریدن مسافت را. (منتهی الارب). عنود؛ از راه بگذشتن. مر؛ بگذشتن بر کسی. (تاج المصادر بیهقی). عبر، عبور؛ بر آب گذشتن. (تاج المصادر بیهقی). اختضاع، گذشتن بشتاب. اختراق، گذشتن باد. هجس، در دل کسی گذشتن چیزی. اشخاص، گذشتن تیر از بالای نشانه. جوز؛ گذشتن از جای. جواز؛ گذشتن از جای. قطوع، گذشتن از جوی. امتر علیه و به، گذشت بر وی. مماره؛ گذشتن با هم. مر به، مر علیه، گذشت برکسی. استمرار؛ گذشتن پیوسته. مزن، مزناً، مزوناً؛ گذشتن و رفتن بر اراده ٔ خود. (منتهی الارب): و پولی ساختند و خلایق و چهارپایان بدان میگذشتند. (ترجمه ٔ تفسیر طبری). و بیشترین رود صناعی خرد بود و اندر او کشتی نتواند گذشتن. (حدود العالم). ناحیتی از ناحیتی به سه چیز جدا شود: یکی به کوهی خرد یا بزرگ که میان دو ناحیت بگذرد... (حدود العالم). و رود بخارا بر در شهر سمرقند گذرد. (حدود العالم). و ایشان را [اهل قزوین را] یکی جوی آب است که اندر میان مسجد جامع گذرد. (حدود العالم). مرورود شهری است بانعمت... و رود مرو بر کران او بگذرد. (حدود العالم).
بیفزای نیکی توتا ایدری
که گردی از آن شاد چون بگذری.
فردوسی.
چنین گفت با لشکر افراسیاب
که چون من گذر یابم از رود آب
دمادم شما از پسم بگذرید
به جیحون و روز و شبان مشمرید.
فردوسی.
جهان از بداندیش بی بیم گشت
از این مرزها رنج و سختی گذشت.
فردوسی.
همی راند لشکر چو از کوه سیل
به آمل گذشت از ره اردبیل.
فردوسی.
که پیروزنام است و پیروزبخت
همی بگذرد کلک او بر درخت.
فردوسی.
چو شاه فریدون کز اروندرود
گذشت و نیامد به کشتی فرود.
فردوسی.
رسیدند پس گیو و خسرو به آب [جیحون].
همی بودشان بر گذشتن شتاب.
فردوسی.
چوبر دجله بر یکدیگر بگذرند
چنان تنگ پل را به پی بسپرند.
فردوسی.
از اندیشه گردون همی بگذرد
ز رنج تو دیگر کسی برخورد.
فردوسی.
سپاهی که از بردع و اردبیل
بیامد، بفرمود تا خیل خیل
بیایند و در پیش او بگذرند
رد و موبد و مرزبان بشمرند.
فردوسی.
کسی را که دیدی تو زینسان به خواب
بشاهی برآرد سر از آفتاب
ور ایدون که این خواب از او بگذرد
پسر باشدش کز جهان برخورد.
فردوسی.
به مردی و رادی و رای و خرد
از اندیشه ٔ هر کسی بگذرد.
فردوسی.
که ما را ز جیحون بباید گذشت
زدن کوس شاهی بر آن پهن دشت.
فردوسی.
تو با این فریبنده مرد دلیر
ز دریا گذشتی بکردار شیر.
فردوسی.
که هرگز بر این راه نگذشت کس
بر این سان سپاه تو دیدیم و بس.
فردوسی.
غریبان که بر شهر ما بگذرند
چماننده پای و لبان ناچرند.
فردوسی.
چنین گفت کز نزد افراسیاب
گذشته ست پیران از این روی آب.
فردوسی.
بیائیدیکسر به درگاه من
که بر مرز بگذشت بدخواه من.
فردوسی.
اگر یک تن از راه من بگذرید
دم خویش بی رای من بشمرید.
فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 5 ص 40).
به کشتی بر او بگذرد شهریار
چوآید به هامون ز بهر شکار.
فردوسی.
به جیحون بفرمود تا بگذرند
به کشتی همه آب را بسپرند.
فردوسی.
به نیک و به بد کار خودننگرد
بیاید دمان پیش ما بگذرد.
فردوسی.
وز آن روی شد شهریار جوان
چو بگذشت شاه از پل نهروان.
فردوسی.
بباشیم بر آب و چیزی خوریم
وز آن پس به آسودگی بگذریم.
فردوسی.
نه حاجب مر ترا گوید که بنشین
نه دربان مر ترا گوید که مگذر.
فرخی.
تیر مژگان تو چونان گذرد بر دل و جان
که سنان ملک مشرق از آهن و سنگ.
فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 207).
اکنون به جوی اوست روان آب عاشقی
آن روز شد که آب گذشتی به جوی ما.
منوچهری.
پشت بدخواهان شکن بر فرق بدگویان گذر
پیش بت رویان نشین و نزد دلخواهان گراز.
منوچهری.
ای سرو کشمری سوی باغ سداهرا
هرگز دمی نیائی و یک روز نگذری.
حقوردی (حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی).
آنجا ببودند تا هوا خوش شد و به جیحون بگذشتند. (تاریخ سیستان). پنداشته است که ناحیت و مردم این بر آن جمله است که دید و بر آن بگذشت. (تاریخ بیهقی). امیر مسعود پس از خلعت علی میکائیل به باغ صدهزار رفت و به صحرا آمد و علی میکائیل بر وی گذشت با ابهتی هرچه تمامتر پیاده شد و خدمت کرد. (تاریخ بیهقی). و جهد کنم تا زودتر از جیحون بگذریم. (تاریخ بیهقی). مقرر گردد که فضل ربیع را در آن صفه بنشانند پیش از بار و از این صفه به سه سرای ببایست گذشت. (تاریخ بیهقی). راه تنگ بود و زحمتی بزرگی از گذشتن مردم. (تاریخ بیهقی). همچنان بگیرد و بگذرد و آن را مهمل بگذارد... مجال تمام داده باشد. (تاریخ بیهقی).
بر من گذر یکی که به یمگان در
مشهورتر ز آذربرزینم.
ناصرخسرو.
پلی شناس جهان را و تو رسیده بر او
مکن عمارت و بگذار و خوش از او بگذر.
ناصرخسرو.
از این دریای بی معبر بحکمت
بیایدْت ای برادر می گذشتن.
ناصرخسرو.
عاقل در پل درنگ نکند. پل گذشتن را شایدنه زیستن و زندگانی را. (قصص الانبیاء ص 229). و چنان ساختند که آب از آن چشمه به آن ستونها میرفت و بدان ناودانها میگذشت و در کوشک میرفت. (قصص الانبیاء ص 89). روزی هرمزد پدر خسرو به یکی خویدزار جو بگذشت خوید را آب داده بودند. (نوروزنامه).
حام و یافث بروی [نوح] بگذشتند بخندیدند و سام او را بازپوشانید. (مجمل التواریخ و القصص).
کار کن کار، بگذر از گفتار
کاندرین راه کار باید کار.
سنایی.
بیا که عمر چو باد بهار میگذرد
بکار باش که هنگام کار میگذرد
ز چشم اهل نظر کسب کن حیات ابد
که آب خضر از این جویبار میگذرد
تفرج ار طلبی شاهراه دل مگذار
که شهریار ازاین ره گذار میگذرد.
عمعق بخاری.
زآن چرخ که هفت بار برگشت
بازیش ز هفت چرخ بگذشت.
نظامی.
کدامین دیو طبعم را بر این داشت
که از باغ ارم بگذشت و بگذاشت.
نظامی.
نقل است که یک روزی می گذشت با جماعتی در تنگنای راهی افتاد و سگی می آمد. بایزید بازگشت و راه بر سگ ایثار کرد تا سگ را باز نباید گشت. (تذکره الاولیاء عطار).
بر آنچه میگذرد دل منه که دجله بسی
پس از خلیفه بخواهد گذشت در بغداد.
سعدی (گلستان).
کیست آن ماه منور که چنین میگذرد
تشنه جان میدهد و ماء معین میگذرد.
سعدی (طیبات).
مردم زیرزمین رفتن او پندارند
کآفتابی است که بر چرخ برین میگذرد.
سعدی (طیبات).
چه خوش گفت بهلول فرخنده خوی
چو بگذشت بر عارفی جنگجوی.
سعدی (بوستان).
گفت: آیات کتاب مجید را عزت وشرف بیش از آن است که روا باشد بر چنین جایها نوشتن که به روزگار سوده گردد و خلایق بر او گذرند و سگان بر او شاشند. (گلستان سعدی). || طی شدن. سپری گردیدن. تجوّش، گذشتن بهره ای از شب. تجرمز؛ گذشت و سپری شدن شب. تهور؛ گذشتن شب یا بیشتر از آن و بیشتر از زمستان. غلواء، غلوان، گذشت جوانی. جذب، گذشتن اکثر ماه. خفوق، گذشتن اکثر شب. (منتهی الارب):
بر اینگونه خواهد گذشتن سپهر
نخواهد شدن رام با کس به مهر.
فردوسی (از لغت فرس اسدی).
چنین گفت گردوی کاین خود گذشت
گذشته همین باد باشد به دشت.
فردوسی.
چنین بود تا روز بر من گذشت
مرا اندرآورد پیران ز دشت.
فردوسی.
به موبد چنین گفت کای پرخرد
مرا و ترا روز هم بگذرد.
فردوسی.
بدانید کآمد بسر کارکرم
گذشت اختر و روز بازار کرم.
فردوسی.
دگر آنکه فرزند بودت دو هشت
شب و روز ایشان به زندان گذشت.
فردوسی.
شده پادشاهی پدر سی وهشت
ستاره بدینگونه خواهد گذشت.
فردوسی.
گذشت آن شب و بامداد پگاه
بیامد مقاتوره نزدیک شاه.
فردوسی.
چو یک بهره بگذشت از تیره شب
چنانچون کسی کآن بلرزد به تب.
فردوسی.
مرا سال بگذشت بر چارصد
ندیدم چنین مرد روز نبرد.
فردوسی.
بر این گونه بگذشت یک روزگار
بر او گرم تر شد دل شهریار.
فردوسی.
چو ضحاک بر تخت شد شهریار
گذشتش بر او سالیان یکهزار.
فردوسی.
پس از مرگ گورنگ یکچندگاه
چو بگذشت بر نامور پادشاه...
فردوسی.
به دل گفت سالی بر این بگذرد
سیاوش کسی را به کس نشمرد.
فردوسی.
که این کار جز بر بهی نگذرد
به بدرأی دشمن زمان نشمرد.
فردوسی.
به مه روزه مرا توبه اگر درخوربود
روزه بگذشت و مرا نیست کنون آن درخور.
فرخی (دیوان چ دبیرسیاقی ص 155).
وین پرنگارینش بدو بازنبندند
تا آذرمه بگذرد وآید آزار.
منوچهری.
بگذرد محنت تو چون بگذشت
ملک جمشید و دولت هوشنگ.
مسعودسعد.
چون از پادشاهی گشتاسب سی سال بگذشت. (نوروزنامه). چون صد و شصت و چهار سال از ملک افریدون بگذشت. (نوروزنامه).
غم مخور شاد بزی زآنکه غم و شادی تو
هر دو چون میگذرد پیش خرد یکسان است.
اثیرالدین اومانی.
به بانگ دهل خواجه بیدار گشت
چه داند شب پاسبان چون گذشت.
سعدی (بوستان).
قدم پیش نه کز ملک بگذری
که گر بازمانی ز دد کمتری.
سعدی (بوستان).
من پیر سال و ماه نیم یار بیوفاست
بر من چو عمر میگذرد پیر از آن شدم.
حافظ.
|| درگذشتن. تخطی کردن. انحراف:
شه خسروان گفت بند آورید
مر او را ببندید و زین مگذرید.
دقیقی.
وز آن پس مگر خاک را بسپرم
وگرنه ز پیمان تو نگذرم.
فردوسی.
نپیچد کسی سر ز فرمان تو
که یارد گذشتن ز پیمان تو؟
فردوسی.
نه این بود پیمانْت ْ با مادرم
نگفتی که از راستی نگذرم.
فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 3 ص 1640).
نگردم همی جز به فرمان اوی
نیارم گذشتن ز پیمان اوی.
فردوسی.
دگر گفت [کیخسرو] با طوس کای نامدار
یکی پند گویم ز من یاد دار
ترا رفت باید به فرمان من
نباید گذشتن ز پیمان من.
فردوسی.
بشاهی بر او آفرین گسترید
وز این پند با مهر من مگذرید.
فردوسی.
تو شاهی و ما یکسره کهتریم
ز رای و ز فرمان تو نگذریم.
فردوسی.
بدو گفت گر بگذری زین سخن
بتابی ز پیمان و سوگند من.
فردوسی.
از اندرز من سربسر مگذرید
چو خواهید کز جان و تن برخورید.
فردوسی.
بسوگند پیمانت خواهم یکی
کز آن نگذری جاودان اندکی.
فردوسی.
چنین راند بر سر سپهر بلند
که آمد ز من درد و رنج و گزند
ز فرمان یزدان کسی نگذرد
اگر گردن شیر نر بشکرد.
فردوسی.
پدر شهریارست و من کهترم
ز فرمان او یک زمان نگذرم.
فردوسی.
کسی کو ز فرمان ما بگذرد
به فرجام از آن کار کیفر برد.
فردوسی.
چنین گفت پس طوس با شهریار [کیخسرو]
که از رای تو نگذرد روزگار.
فردوسی.
هر آن کس که او زین سخن بگذرد
ز رای بد خویش کیفر برد.
فردوسی.
سپهبد تو باشی بدین لشکرم
ز فرمان تو یک زمان نگذرم.
فردوسی.
به آواز گفتند [لشکر] ما کهتریم
ز رای و ز فرمان تو نگذریم.
فردوسی.
که یارد گذشتن ز پیمان او؟
اگر سر کشیدن ز فرمان او.
فردوسی.
کسی کو ز پیمان من بگذرد
نپیچد ز آئین و راه خرد.
فردوسی.
پذیرفتم از دادگر داورم
که هرگز ز پیمان تو نگذرم.
فردوسی.
بفرزند پاسخ چنین داد شاه
که از راستی بگذری نیست راه.
فردوسی.
شهان گفته ٔ خود بجای آورند
زعهد و ز پیمان خود نگذرند.
فردوسی.
کسی را که کوتاه باشد خرد
ز دین نیاکان خود بگذرد.
فردوسی.
هر آنکو گذشت ازره مردمی
ز دیوان شمر، مشمرش ز آدمی.
فردوسی.
هر پند کز او بشنود به مجلس
بنیوشد و موئی بنگذرد زآن.
فرخی.
درِ داد بر دادخواهان مبند
ز سوگند مگذر، نگه دار پند.
اسدی (گرشاسبنامه ص 264).
هر آنچ آن دادی اندر دل می آور
چو بگذشتی از آن یکبار بگذر.
ناصرخسرو.
من از دیو ملعون گذشتن نیارم
تو از طاعت او گذشتن نیاری.
ناصرخسرو.
از این سخن بگذشتیم و یک غزل باقی است
که خوش حدیث کنی سعدیا بیا و بیار.
سعدی.
مردمان را به چشم وقت نگر
وز خیال پرپر و دی بگذر.
وصفی کرمانی.
|| مردن:
بر این زادم و هم بر این بگذرم
چنان دان که خاک پی حیدرم.
فردوسی.
سیه چشم و پرخشم و نابردبار
پدر بگذرد او بود شهریار.
فردوسی.
تو زیشان مکن بیشی و برتری
که گر ز آهنی بیگمان بگذری.
فردوسی.
کنون چون جهاندار دارا گذشت
امید من و دیگران باد گشت.
فردوسی.
گر او بی عدد سالیان بشمرد
به دشمن رسد تخت چون بگذرد.
فردوسی (شاهنامه چ مسکو ج 7 ص 158).
گر او بگذرد تاج جوئی رواست
کنون رزم او جستن ازتو خطاست.
فردوسی.
پدر بگذرد تخت وتاجش تراست
همان یاره و گاه عاجش تراست.
فردوسی.
بناچار یک روز هم بگذری تو
اگرچند ما را همی بگذرانی.
منوچهری.
و ابن طباطبا اندرگذشت روز پنجشنبه. (تاریخ سیستان). و اینجا قصیده ای که نبشتم سخت نیکو نبشتم که گذشتن سلطان محمودو نشستن امیر محمد... و همه ٔ احوال در این قصیده بیامده است. (تاریخ بیهقی). خردمند آن است که دست در قناعت زند که برهنه آمده است و برهنه خواهد گذشت. (تاریخ بیهقی). و اگر بزرگی و محتشمی گذشتی، وی به ماتم آمدی. (تاریخ بیهقی). پادشاهان ما را آنانکه گذشته اند ایزدشان بیامرزاد و آنچه برجایند باقی داراد. (تاریخ بیهقی). و چون حال وی ظاهر است، زیاده از این نگویم که گذشته است و غایت آدمی مرگ است. (تاریخ بیهقی). قصه ٔ گذشتن وی جای دیگر بیارم و آن سال که فرمان یافت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 237). تا به ولایت خویش بازرسیدیم و پدرم گذشته بود تعزیت او بداشتیم. (مجمل التواریخ و القصص). پس ملیخا را گفتند شما را بشارت باد که دقیانوس گذشت و ما خدای پرستیم. (مجمل التواریخ و القصص).
بگذشت پدر شکایت آلود
من نیز گذشته گیر هم زود.
نظامی.
پدر چون دور عمرش منقضی گشت
مرا پیرانه پندی داد و بگذشت.
سعدی (گلستان).
چند باشی به این و آن نگران
پند گیر ازگذشتن دگران.
اوحدی.
|| بسر آمدن. پایان یافتن. تمام شدن:
کنون آنچه بد بود بر ما گذشت
گذشته همی نزد من باد گشت.
فردوسی.
آمدن لاله و گذشتن او کرد
لاله ٔ رخسار من چو زرّ و دباله.
ناصرخسرو (دیوان ص 389).
چون روزگار او بگذشت... (نوروزنامه).
|| رها کردن:
مال یتیمان ستدن کار نیست
بگذر کاین عادت احرار نیست.
نظامی.
گرچه تیر از کمان همی گذرد
از کماندار بیند اهل خرد.
سعدی (گلستان).
|| دل کندن. دور شدن:
ز قنوج برنگذرد نیکبخت
بسالی دو بار است بار درخت.
فردوسی.
ز سالی به استخر بودی دو ماه
که کوتاه بودی شبان سیاه
که شهری خنک بود و روشن هوا
از آنجا گذشتن ندیدی روا.
فردوسی.
چو حافظ در قناعت کوش و از دنیای دون بگذر
که یک جو منت دونان بصد من زر نمی ارزد.
حافظ.
|| بروز کردن. واقع شدن. اتفاق افتادن: رفت بر جانب خراسان... و پس از آن حالها گذشت بر سر این خواجه نرم و درشت. (تاریخ بیهقی).
|| تجاوز کردن. افزون شدن:
وگر بردباری ز حد بگذرد
دلاور گمانی به سستی برد.
فردوسی.
نه کس چون تو دارد زشاهان خرد
نه اندیشه از رای تو بگذرد.
فردوسی.
زمین جز به فرمان تو نسپرم
وز آنچم تو فرمان دهی بگذرم.
فردوسی.
جهانجوی با فرّ و برز و خرد
ز شاهان گیتی همی بگذرد.
فردوسی.
جهاندار ابوالقاسم پرخرد
که رایش همی از خرد بگذرد.
فردوسی.
و میان ایشان دوستی چنان بود که از برادری بگذشته بود. (تاریخ بیهقی). و جای هر کس در خدمت بارگاه و دیوان و سرای ضبط کردی تا هیچکس از اندازه ٔ خویش نگذشتی. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 49).
بگفت اینقدر ستر و آسایش است
چو زین بگذری زیب و آرایش است.
سعدی (بوستان).
عنان بازپیچان نفس از حرام
به مردی ز رستم گذشتند و سام.
سعدی (بوستان).
|| تجاوز کردن. صرف نظر کردن:
بگذراز این مرغ طبیعت فراش
بر سر این مرغ چو سیمرغ باش.
نظامی.
|| تفوق یافتن. برتر شدن: خداوندان ما از این دو [اردشیر و اسکندر]از قرار اخبار و آثار بگذاشته اند. (تاریخ بیهقی).
ملک پرویز کزجمشید بگذشت
به گنج افشانی از خورشید بگذشت.
نظامی.
آنکه ناگاه کسی گشت بچیزی نرسید
وین بتمکین فضیلت بگذشت از همه چیز.
سعدی (گلستان).
- از سوگند گذشتن، نقض قسم. سوگند شکستن:
درِ داد بر داد خواهان مبند
ز سوگند مگذر نگه دار پند.
اسدی (گرشاسب نامه ص 264).
- از فرمان و امری گذشتن، تجاوز کردن از آن. اجرا نکردن آن:
گرچه ز فرمان تو بگذشته ام
رد مکنم کز همه رد گشته ام.
نظامی.
- به خاطر گذشتن، خطور کردن: هرگز به خاطر نگذشته است و خویشتن را محل آن نمی بیند. (تاریخ بیهقی).
|| گذاشتن با پیشوندهای مختلف آید و معانی متعدد دهد:
- اندرگذشتن، عبور کردن. رد شدن:
ز خیمه نگه کرد رستم به دشت
ز ره گیو را دید کاندر گذشت.
فردوسی.
به روم و به هندوستان برنگشت
ز دریا و تاریکی اندرگذشت.
فردوسی.
همی گرد آن کشتگان بر بگشت
کرا دید بگریست و اندرگذشت.
فردوسی.
چو بشنید گیو این سخن بازگشت
بر او آفرین کرد و اندرگذشت.
فردوسی.
- || بدررفتن. خارج شدن:
بگفتند کاین کار بارنج گشت
ز دست جهاندیده اندرگذشت.
فردوسی.
- || تجاوز کردن:
چو کوشش ز اندازه اندرگذشت
چنان دان که کوشنده نومید گشت.
فردوسی.
- || سپری شدن. گذشتن:
زمانه بشمشیر ما راست گشت
غم و رنج وناخوبی اندرگذشت.
فردوسی.
هر آنگه که روز تو اندرگذشت
نهاده همی باد گردد به دشت.
فردوسی.
سپه جنب جنبان شد و بازگشت
همی بود تا روز اندرگذشت.
فردوسی.
چو اندرگذشت آن شب تیره گون
به دشت و بیابان همی رفت خون.
فردوسی.
چو از روز نه ساعت اندرگذشت
ز ترکان نبد کس بر آن پهن دشت.
فردوسی.
- || مردن: و اما فوت اندرگذشتن بود وفایت شدن. (التفهیم ص 493). تا ابوبکر صدیق اندرگذشت. (تاریخ سیستان).
به صنعا درم طفلی اندرگذشت
چه گویم کز آنم چه بر سر گذشت.
سعدی (بوستان).
- || صرف نظر کردن. چشم پوشی کردن:
تو نیز ای عجب هرکه را یک هنر
ببینی، ز ده عیبش اندرگذر.
سعدی (بوستان).
- برگذشتن، برگذشتن (اندیشه، فکر) خطور کردن:
به نام خداوند جان و خرد
کز این برتر اندیشه برنگذرد.
فردوسی.
- || راه افتادن. عبور و مرور:
به آوردگه جای گشتن نماند
سپه را ره برگذشتن نماند.
فردوسی.
- || تجاوز کردن و افزون شدن:
اگرچند تندی و جنگ آوری
هم از گردش چرخ برنگذری.
فردوسی.
ز زور و ز بازوی گرد آورد
ز صد سال بودنْش ْ برنگذرد.
فردوسی.
- || تجاوز کردن و منحرف شدن:
مر او را همه پاک فرمان برید
ز گفتار گودرز برمگذرید.
فردوسی.
- || تفوق و برتری یافتن:
به دانش از ایشان همه برگذشت
بر آن فیلسوفان سرافراز گشت.
فردوسی.
- || عبور کردن:
فریدون شبستان یکایک بگشت
بر او ماهرویان همه برگذشت.
فردوسی.
چهارم سپه برگذشتن گرفت
از آن آب و آتش بگشتن گرفت.
فردوسی.
پس از چند سالی که از سفر شام بازآمدم به محلت آن دوست برگذشتم. (گلستان).
بر این روش که تویی گر به مرده برگذری
عجب نباشد اگر نعره آید از کفنش.
سعدی.
قضا را خداوند آن پهن دشت
در آن حال منکر بر او برگذشت.
سعدی (بوستان).
- درگذشتن، سپری شدن:
سال جهان گرچه بسی درگذشت
از سر مویش سر مو کم نگشت.
نظامی.
- || جدا شدن:
سیم خدا چون به خدا بازگشت
سیم کشی کرد و از آن درگذشت.
نظامی.
- || بالاتر رفتن. تفوق یافتن: کارش از آن درگذشت و بمرتبه ٔ بالاتر از آن متمکن شد. (گلستان). به مقام از ملائکه درگذشتی. (گلستان).
- || تجاوز کردن. متجاوز شدن:
چو کین برادرت بد سی وهشت
از اندازه خون ریختن درگذشت.
فردوسی.
بنده از گناه معصوم نیست و هفوات، اما ساعتی باشد تا روزی، اکنون این از ساعت و روزو ماه و سال درگذشت. (تاریخ سیستان).
کار من از طاقت من درگذشت
کآب حیاتم ز دهن برگذشت.
نظامی.
کنون کوش کآب از کمر درگذشت
نه وقتی که سیلاب از سر گذشت.
سعدی.
- || عبور کردن. رد شدن:
به تیزی از این رزمگه درگذر
بدینسان بنزد تهمتن ببر.
فردوسی.
یکی روز بودم در آن پهن دشت
یکی لشکر از پیش من درگذشت.
فردوسی.
سنه ٔ 449 هَ. ق. درپیچیدندش تا اشراف اوقاف غزنین بستاندو از آن خواستند تا رونقی تمام کرد و حیلتها کرد تااز وی [آموی] درگذشت. (تاریخ بیهقی).
تو آتش به نی درزن و درگذر
که در بیشه نه خشک ماند نه تر.
سعدی (بوستان).
- || مردن:
خبر شد به ترکان که «زو» درگذشت
بدان سان که بد تخت بی شاه گشت.
فردوسی.
به خوابش کسی دید چون درگذشت
بگفتا حکایت کن از سرگذشت.
سعدی (بوستان).
یکی را زن صاحب جمال درگذشت. (گلستان).
- || دور شدن و رد شدن:
چو آشفته اختر ز ما درگذشت
همه رفته دولت بما بازگشت.
فردوسی.
- || نقض کردن. شکستن. منحرف شدن:
که بود آنکه از راه یزدان بگشت ؟
زراه و ز پیمان ما درگذشت ؟
فردوسی.
- || رد شدن:
از آن مجمر چو آتش گرم گشتند
سپندی سوختند و درگذشتند.
نظامی.
- || صرف نظر کردن. چشم پوشیدن:
گر خطر خواهی از درگه او دور مشو
ور شرف خواهی از خدمت او درمگذر.
فرخی.
برگذر زین تنگنای ظلمت اینک روشنی
درگذر زین خشکسال آفت اینک مرحبا.
خاقانی.
چون ز کم و بیش فلک درگذشت
کار نظامی ز فلک برگذشت.
نظامی.
وگر خواهم از راستی درگذشت
ز من خون و سر از شما تیغ و طشت.
نظامی.
جهاندار گفتا از این درگذر
که آمد مرا زندگانی بسر.
نظامی.
گفت از این درگذر، بهانه مساز
باغ بفروش و رخت واپرداز.
نظامی.
افسوس بر این عمر گرانمایه که بگذشت
ما از سر تقصیر و خطا درنگذشتیم.
سعدی (طیبات).
حاکم از قطع دستش درگذشت و ملامت کردن گرفت. (گلستان). قاضی چون سخن بدین غایت رسانید... بمقتضای حکم به قضا رضا دادیم و از مامضی درگذشتیم. (گلستان). ملک از سر خون او درگذشت. (گلستان).
برایت بگویم یکی سرگذشت
که سستی بود زین سخن درگذشت.
سعدی (بوستان).

رفتن. [رَ ت َ] (مص) حرکت کردن. خود را حرکت دادن. (ناظم الاطباء). روان شدن از محلی به محل دیگر. (ازناظم الاطباء). خود را منتقل کردن از جایی به جایی. نقل کردن از نقطه ای به نقطه ٔ دیگر. راه رفتن. مشی. (یادداشت مؤلف). مشی. (دهار) (ترجمان القرآن جرجانی چ دبیرسیاقی) (منتهی الارب). تمشاء. (منتهی الارب) (دهار). تمشیه. (منتهی الارب). جایی را گذاشته رو بجای دیگرآوردن. (فرهنگ نظام). مقابل آمدن. (فرهنگ فارسی معین) (آنندراج). حرکت کردن. روانه شدن. (فرهنگ لغات ولف). عازم شدن. شدن. بشدن. ذهاب. پیمودن. مجیی ٔ. (یادداشت مؤلف). سیر کردن. (ناظم الاطباء). تسیار. سیروره. مسیر. (تاج المصادر بیهقی). سیر. (دهار) (تاج المصادر بیهقی) (منتهی الارب). عسد. اجتیاز. انطلاق. (منتهی الارب). درجان. دروج. (منتهی الارب) (تاج المصادربیهقی). دش. دقوس. دلدال. دلدله. (منتهی الارب). دنش. (منتهی الارب) (ترجمان القرآن). ضرب. (تاج المصادر بیهقی) (منتهی الارب). سروب. (دهار). طحو. طرغشه. طری. طس. (منتهی الارب). طعن. (تاج المصادر بیهقی). طمور. (منتهی الارب). عزب. (منتهی الارب) (المنجد). طوء. عیول و عیل و معیل. عزوب. عیر. غبر. غموض. کهف. (منتهی الارب). مضرب. (تاج المصادر بیهقی). مطر. مطور. مغر. میط. (منتهی الارب). نؤج. (منتهی الارب) (از المنجد). نسع. نسوع. نسغ. (منتهی الارب). وخی. (منتهی الارب) (تاج المصادر بیهقی). هزو. هکوع. (منتهی الارب). هیس. (تاج المصادر بیهقی) (از منتهی الارب):
وز بر خوشبوی نیلوفر نشست
چون گه رفتن فرازآمد نجست.
رودکی.
مرد دینی رفت و آوردش کلند
چون همی مهمان در من خواست کند.
رودکی.
چو یاوندان به مجلس می گرفتند
ز مجلس مست چون گشتند رفتند.
رودکی.
فغفور بودم و فغ پیش من
فغ رفت و من بماندم فغواره.
ابوشکور.
فرستاد فرزند را نزد شاه
سپاهی همی رفت با او به راه.
فردوسی.
چو خسرو نشست از بر تخت زر
برفتند هر کس که بودش گهر.
فردوسی.
دل سام از آن نامه ٔ زال تفت
به اندیشه دل سوی آرام رفت.
فردوسی.
تو ز ایدر برفتی بیامد سپاه
نوآیین یکی نامور کینه خواه.
فردوسی.
گر نیستت ستور چه باشد
خری به مزد گیر و همی رو.
لبیبی.
تو شیری و آنان به کردار غرم
برو تا رهانی دلم را زگرم.
عنصری.
پیلان ترا رفتن باد است و تن کوه
دندان نهنگ و دل و اندیشه ٔ کندا.
عنصری.
به امید رفتم به درگاه او
امید مرا جمله بیواز کرد.
بهرامی سرخسی.
ما بسوی هرات ونیشابور خواستیم رفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 408). برفتم و بگفتم و امیر سخت تافته بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 323). بنده بر اثر خیلتاش به سه روز از اینجا برود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 379).
به رخ همچو سرو و به بالای سرو
میان همچو غرو و به رفتن تذور.
اسدی.
این مسخره با زن بسگالید وبرفتند
تا جایگه قاضی با بانگ و علالا.
نجیبی.
چو پیش عاقلان جانت پیاده ست
نداری شرم ازین رفتن سواره.
ناصرخسرو.
در ره عقبی بپای رفت نباید
بلکه به جان و به عقل باید رفتن.
ناصرخسرو.
و اما پرویز چون بسلامت برفت به انطاکیه رفت و آنجا مقام کرد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 102). رفتن و نشستن به که دویدن و گسستن. (گلستان).
رود بوستان بان به ایوان شاه
به نوباوه گل هم ز بستان شاه.
بوستان (از آنندراج).
رفتن به چه ماند به خرامیدن طاووس.
سعدی.
پیش پیر قلندری رفتند
ماجرایی که رفت برگفتند.
سعدی.
ای ساربان آهسته رو کآرام جانم می رود
وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود.
سعدی.
وقت خوردن دو کاسه کمتر نوش
تا نباید به دست رفتن و دوش.
اوحدی.
ما را به آب دیده شب و روز ماجراست
زآن رهگذر که بر سر کویش چرا رود.
حافظ.
دوش رفتم به کوی باده فروش
زآتش عشق دل به جوش وخروش.
هاتف.
- امثال:
رفتم شهر کورها دیدم همه کور من هم کور. (امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 870).
اجداد؛ رفتن بر زمین جدد. (منتهی الارب). اجلعباب، نیک رفتن. (المصادر زوزنی). اخافه؛ رفتن بر زمین. درنفاق، نیک برفتن. (منتهی الارب). ادلاج، رفتن به آخر شب. (تاج المصادربیهقی). رفتن به اول شب. (دهار). رفتن در شب. (تاج المصادر بیهقی). ادلنظاء؛ بسرعت رفتن. استلحام، رفتن در پی راه فراختر. استمرار؛ رفتن پیوسته. (منتهی الارب). اسحار؛ رفتن در وقت سحر. (تاج المصادر بیهقی). اشتقاق، رفتن در سخن به چپ و راست. (منتهی الارب). اظرار؛ رفتن بر سنگهای تیز. اظهار؛ رفتن در گرمگاه. (تاج المصادربیهقی). اعریراء؛ تنها رفتن. اقتشاش، رفتن گروه. اقتصاص، رفتن بر پی کسی. اقتیاس، رفتن به روشی که دیگری رفته باشد. اقتیاف، رفتن در پی دیگری. التحاف، رفتن به راه فراخ. الحاف، رفتن به ناز و دامن کشان. رفتن در بن کوه. انقعاش،رفتن قوم. انحناء. خساء؛ رفتن سگ. (مهذب الاسماء). انختاع، رفتن بر زمین. (منتهی الارب). انسلاب، نیک برفتن ستور. (المصادر زوزنی). انقضاض، رفتن ستاره. (ترجمان القرآن چ دبیرسیاقی) (المصادر زوزنی). انمصاع، رفتن در زمین. (منتهی الارب). اهتمار؛ رفتن اسب. (تاج المصادر بیهقی). اهجار؛ در هجیر رفتن. تتلیه؛ در پی کسی رفتن. تجاری، با هم رفتن. (منتهی الارب). ترهوک، نیک رفتن. (المصادر زوزنی). تطرح، رفتن به رفتار ماندگان. تطسیس، رفتن در جهان. تطود؛ رفتن در جهان. تعذید؛ متکبرانه رفتن. (منتهی الارب). تغشم، بر بی راه رفتن. (المصادر زوزنی). تغطرف، به ناز رفتن. تعکس، برفتار مادر رفتن. تقویف، رفتن در پی چیزی. تکدش، رفتن اسب چنانکه گویی گرانبار است. تکویف، به کوفه رفتن. تلزج، رفتن ستور از پی گیاه. تلتله؛ سخت رفتن. تمثع؛ رفتن کفتار. تمدخ، رفتن ناقه به رفتار مار. تهجیر؛ رفتن بجایی وقت هجیر. تهیکل، رفتن اسب نیکو و نجیب. جأل، رفتن و آمدن. جحمظه؛ رفتن کوتاه بالا. جمر؛ جمری، رفتن بر زمین. جوش، همه شب رفتن. (منتهی الارب). حقحقه؛ نیک برفتن به اول شب. (المصادر زوزنی). دؤب، نیک رفتن. (منتهی الارب). رسف و رسفان، رفتن با بند. (تاج المصادر بیهقی). رواح، رفتن در شبانگاه. (دهار). سری و سریه و مسری و سریه و سرایه و اسراء؛ بشب رفتن. شخوص، رفتن از شهری به شهری. شذر و مذر؛ رفتن و پریشان شدن. شطس، رفتن در زمین و سرکردن. (منتهی الارب). ضکضکه؛ نیک برفتن. (المصادر زوزنی). طسع رفتن در شهرها. طعن، رفتن در بیابان. طمح، رفتن و بردن. طهبله؛ رفتن در بلاد. طهو؛ رفتن در زمین. مسوح، رفتن در زمین. معد؛ رفتن در زمین. سیاحه؛ رفتن در زمین. صفق، رفتن و سیر کردن. قندسه؛ رفتن و سیر کردن در جهان بر سر خود. عبادیده؛ رفتن بطور خود رفت. (منتهی الارب). عتبان، بر سر پا رفتن شتر. عتبان، بر یک پا رفتن مردم. (تاج المصادر بیهقی). عتوک، تنها رفتن. عدس و عداس و عدسان و عدوس، رفتن در زمین. عیکان، دوش جنبان رفتن. غلغله؛ شتاب رفتن. قسقسه؛ همه ٔ شب رفتن. قشوش، برفتار لاغران رفتن. قعقعه؛ رفتن در زمین. قعفزه؛ رفتن به گام تنگ و کوتاه. قعوله؛ نوعی از رفتن و آن پیش درآمدگی پای است بر پای دیگر در رفتار. کثم، رفتن ازپی کسی. کحص، رفتن شترمرغ در زمین و غایب شدن آن به نحوی که دیده نشود. کعسبه؛ رفتن به رفتار مستان. کعشبه؛ رفتن بندی وار به کوتاه قدم. کساء؛ در پی کسی رفتن. لحب، رفتن به راه راست. مجاداه؛ با هم رفتن. مصع، رفتن اسب. مصع؛ رفتن در زمین. مصوع، رفتن و بازگشتن شیر از پستان. مطابقه؛ رفتن با بند بر پای. مطع؛ رفتن و گم شدن. معاجزه؛ رفتن کسی چنان که نتوان به وی رسیدن. مماره؛ رفتن با هم. مواعسه، به شب رفتن. (منتهی الارب). مواهقه؛ با کسی بهم رفتن. (المصادر زوزنی). میع؛ رفتن اسب. نحب، بشتاب رفتن یا سبک رفتن. نخنخه؛ سخت رفتن. (منتهی الارب). نعج و نعوج رفتن بشتاب. وکبان، رفتن آهسته. هرج، رفتن اسب. (تاج المصادر بیهقی). هسهسه؛ پیوسته روان شدن و رفتن به شب. همس، نیک رفتن بشب. همجله؛ نیک رفتن اسب و ستور. هیم، رفتن بر غیر اراده و مراد. هیس، رفتن به هر نوع که باشد. (منتهی الارب).
- بازپس رفتن، بازرفتن.گام عقب گذاشتن. (ناظم الاطباء). مقابل پیش رفتن و جلو رفتن.
- بازرفتن، گام عقب گذاشتن. (ناظم الاطباء). برگشتن. بازگشتن. مراجعت کردن:
وز ایران سوی کاخ رفتند باز
سه هفته بشادی گرفتند ساز.
فردوسی.
گفت [مسعود] نزدیک بونصر بازرو و او را بگوی که نیکو رفته است. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 161). بر سر سخن بازرویم. (قصص الانبیاء ص 87). خداوند یوسف را فرمود بسوی قوم خود بازرو. (قصص الانبیاء ص 136).
گر بازرفتنم سوی تبریز اجازت است
شکراکه گویم از کرم پادشای ری.
خاقانی.
بازرفتند و غصه می خوردند
خواجه را جستجوی می کردند.
نظامی.
- || رسیدن. فرارسیدن:
هماندم که در خفیه این راز رفت
حکایت به گوش ملک بازرفت.
(بوستان).
- || کنار رفتن.برچیده شدن. برداشته شدن. کنارزده شدن:
نشاید به دستان شدن در بهشت
که بازت رود چادر از روی زشت.
سعدی (بوستان).
- با کسی رفتن، همراه وی حرکت کردن.
- || در وی تأثیر کردن، رسوخ کردن. مؤثر واقع شدن. تسلط داشتن: به هیچ حال وی را این نرود با سلطان، و نگذارد که وی چاکران او را بخورد. (تاریخ بیهقی). هوشیار باش تا بار دیگر سهوی چنین نیفتد که با محمود چنین بازیها نرود. (تاریخ بیهقی ص 254).
- بدررفتن، بیرون شدن. خارج شدن:
چون رفت تیر از شصت بدر رفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 320).
قیاس کن که چه حالش بود در آن ساعت
که از وجود عزیزش بدر رود جانی.
سعدی (گلستان).
عشق تو در وجودم و مهر تو در دلم
با شیر اندرون شده با جان بدر رود.
؟
- بر باد رفتن، روی باد حرکت کردن:
نه بر باد رفتی سحرگاه و شام
سریر سلیمان علیه السلام.
سعدی.
- || کنایه است از: از میان رفتن. از بین رفتن. نابود شدن. زایل شدن:
به آخر ندیدی که بر باد رفت
خنک آنکه با دانش و داد رفت.
سعدی.
- بررفتن، بالا رفتن. بلند شدن. برخاستن. (یادداشت مؤلف):
بدو گفت رستم ز نخجیر گور
دمادم بیاید که بررفت هور.
فردوسی.
نه باران همی آید از آسمان
نه بر می رود آه فریاد خوان.
سعدی (بوستان).
- به بانک رفتن [در قمار]، در تداول قماربازان قبول کردن بر دو باخت کلیه ٔ پول موجود پیش طرف را که بانک نامیده میشود.
- به کار رفتن، به کاربرده شدن. به کار گرفتن. (یادداشت مؤلف). استعمال شدن. استعمال گردیدن.
- بیرون رفتن،خارج شدن. (یادداشت مؤلف): جلابزبن.... با حنظلهبن ثعلبه... به مبارزت بیرون رفت. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 106).
- || قضای حاجت کردن. (یادداشت مؤلف).
- پیش رفتن، غالب آمدن. فایق آمدن:
زورت ار پیش می رود با ما
با خداوند غیب دان نرود.
سعدی (گلستان).
- || جلو رفتن. مقابل رفتن.خود را برابر و روبروی کسی قرار دادن:
به ادب پیش رفتم و گفتم
ای ترا دل قرارگاه سروش.
هاتف اصفهانی.
- دو اسبه رفتن، بشتاب رفتن. دویدن. شتافتن. به سرعت حرکت کردن:
اختران را که ره دواسبه روند
همچو خر در خلاب بنماید.
عطار.
- راه رفتن، راه عبور. طریق گذر:
نه در وی آدمی را راه رفتن
نه در وی آبها را جوی فرگند.
عباس (از لغت فرس).
- راه رفتن آراستن، عازم شدن. حرکت کردن:
وز آنجا یک تنه شاپور برخاست
دواسبه راه رفتن را بیاراست.
نظامی.
- رفتن خانه، گردیدن خانه. (آنندراج). حرکت خانه:
خانه ام وادی به وادی می رود چون گردباد
طرح این منزل ز خاک بی قراران بوده است.
سایرای مشهدی (از آنندراج).
- رفتن دل برای چیزی، سخت خواهان آن شدن. (یادداشت مؤلف).
- امثال:
دل به دل رود. (قرهالعیون).
- رفتن راه یا ره، پیمودن طی کردن:
ولیکن کنون گاه گفتار نیست
به ازرفتن ره دگر کار نیست.
فردوسی.
- رفتن ستاره، برجستن. بردویدن شهاب. (یادداشت مؤلف):
وآن شب تیره کآن ستاره برفت
وآمد از آسمان به گوش تراک.
خسروی.
- رفتن ستور، حرکت کردن ستور و آن را انواع است چون افسار سرخود. افسارگسیخته. تاخت. چهارنعل. عنان ریز. عنان کشیده. قام. یرتمه. یرغه. (یادداشت مؤلف): ادی. ادیان، جهجهان رفتن یا به نوعی از رفتار میان رفتن و دویدن اسب. (منتهی الارب). رجوع به هر یک از این کلمات در جای خود شود.
- رفتن کسی را، از پیش بردن او قصدی را. (یادداشت مؤلف). امکان داشتن برای او. ممکن بودن او را: و چون پدرم گذشته شد چه قصدها کرد بزرگ در روزگار برادرم و لیکن به نرفتش. (تاریخ بیهقی).
- رفتن گرد سر، گردیدن بر گرد سر. (آنندراج). قربان او رفتن:
می روم گرد سرت گر بشنوی از من تمام
شمه ای حرف مرا بشنو که خاطرخواه تست.
وحید (از آنندراج).
- زیر بار چیزی رفتن، کنایه از پذیرفتن و قبول کردن آن. تن دردادن بدان. تسلیم شدن. رام شدن. زیر بار زور یا منت رفتن. پذیرفتن آن. تن دردادن بدان:
... به نزد من هزاران بار بهتر
که یک جو زیر بار زور رفتن.
ملک الشعراء بهار.
- شوهر رفتن، در تداول عامه، عروس شدن دختر.زناشویی کردن.
- ضعف رفتن دل از گرسنگی، سخت گرسنه شدن. در تداول عامه، بیحال شدن دل. (یادداشت مؤلف).
- ضعف رفتن دل برای کسی، سخت خواهان و مشتاق و شیفته ٔ او شدن. (از یادداشت مؤلف).
- فرارفتن، پیش رفتن. جلورفتن:
فرارفت و گفت ای عجب این تویی
فرشته نباشد بدین نیکویی.
سعدی.
- || بمجاز بیرون شدن و گریختن:
وقتی افتاد فتنه ای در شام
هر کس از گوشه ای فرا رفتند.
سعدی.
- فرودرفتن، فرو رفتن. داخل شدن: پس برخاست امیر در سرای خود فرودرفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 256).
- فرورفتن، داخل شدن. بدرون رفتن چنانکه در آب یا در اندیشه و جز آن:
آمد زین پیش و ما نزاده ز عدم
آید پس از این و ما فرورفته به غم.
خاقانی.
چو خسرو دید کآن خواری بر او رفت
به کار خویشتن لختی فرورفت.
نظامی.
چو هرمس بدین ژرف دریا رسید
همی دید کز وی رهایی ندید
فرورفت و گفت آفرین بر کسی
که کالای کشتی ندارد بسی.
نظامی.
به آبی فرورفت نزدیک بام
بر آن بسته سرما دری از رخام.
سعدی (بوستان).
ربوده ست خاطرفریبی دلش
فرورفته پای نظر در گلش.
سعدی (بوستان).
بدو ماند این قامت خفته ام
که گویی به گل در فرورفته ام.
سعدی (بوستان).
گفت از سخنان سعدی چه داری گفتم.... لختی به اندیشه فرورفت. (گلستان).
- || بزیر آمدن. (یادداشت مؤلف): بندوی آن حیلت بساخت که جامه ٔ شاهانه از پرویز بستد و درپوشید و بر بام کلیسا بایستاد و ایشان برفتند چون سپاه بهرام بندوی را دیدند هیچ شک نکردند که نه خسروست و پیرامون بایستادند بندوی فرورفت و بجای خویش به بالا برآمد و از شاه پیغام گزارد. (مجمل التواریخ و القصص).
- || مردن. (یادداشت مؤلف): در آن یک دو سال فرورفت. (تاریخ طبرستان).
همانا که بیش از پدر نیستم
پدر چون فرورفت من کیستم.
نظامی.
فرورفت جم را یکی نازنین
کفن کرد چون کرمش ابریشمین.
سعدی (بوستان).
- فرورفتن آفتاب یا خورشید یا مه، غروب کردن آن. ناپدید شدن آنها. مقابل درآمدن. مقابل سر زدن. مقابل طلوع کردن:
مه فرورفت منازل چه برم
گل فروریخت گلستان چه کنم.
خاقانی.
خورشید اگر تو روی نپوشی فرورود
گوید دو آفتاب نگنجد به کشوری.
سعدی.
یکی سلطنت رام و صاحب شکوه
فروخواست رفت آفتابش به کوه.
سعدی (بوستان).
- کج رفتن، ناراست رفتن. مقابل مستقیم رفتن. غلط رفتن:
به دنباله ٔ راستان کج مرو.
سعدی (بوستان).
- کم رفتن و زیاد رفتن، در تداول قماربازان یعنی مابه القمار را کم یا بسیار قبول کردن. (یادداشت مؤلف).
- وا رفتن، متلاشی شدن. مضمحل گشتن.
- || در تداول عامه، شل و ول بودن. بی دست و پا بودن. سست و بی فکر بودن. رجوع به وارفته شود.
|| کوچ کردن. (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین). تغییر جا و مکان دادن. رحلت کردن. (فرهنگ فارسی معین) (ذیل برهان چ معین) (ناظم الاطباء). ارتحال کردن. کوچ کردن. رحلت کردن. عزیمت کردن. (یادداشت مؤلف):
گفت خیز اکنون و ساز ره بسیج
رفت بایدت ای پسر ممغز تو هیچ.
رودکی.
- امثال:
رفت آنجا که نی انداخت عرب، رفت بجایی که بازگشت او سخت مشکل است. (امثال و حکم دهخدا).
رفتنم با خودم آمدنم با خدا. (امثال و حکم دهخدا).
- قطوع و قطاع، رفتن مرغ از سردسیر به گرمسیر و بر عکس آن. مهاجره؛ از زمینی به زمینی رفتن. هجره، از زمینی به زمینی رفتن. (منتهی الارب).
|| گذشتن و عبور کردن وگذر کردن. (از ناظم الاطباء). مرور. (منتهی الارب). وزیدن:
باد گلبوی سحر خوش می وزد خیز ای ندیم
بس که خواهد رفت بر بالای خاک ما نسیم.
سعدی.
- اندرون رفتن، داخل شدن:
سوی پهلوان اندرون رفت گو
بسان درخت پر از بار نو.
فردوسی.
|| پیمودن. طی کردن. قطع کردن. (یادداشت مؤلف). درنوردیدن:
چنان شد ز بس کشته آن رزمگاه
که کس می نیارست رفتن به راه.
فردوسی.
یک و نیم فرسنگ بالای کوه
که از رفتنش مرد گردد ستوه.
فردوسی.
طی مکان ببین و زمان در سلوک شعر
کاین طفل یک شبه ره صدساله می رود.
حافظ.
|| به مجاز پیروی و تعقیب کردن. تقلید کردن. راه دیگران را پیمودن و مسلوک داشتن. (یادداشت مؤلف). اقتدا کردن:
به آیین شاهان پیشین رویم
سخنهای آن برتران بشنویم.
فردوسی.
نه مردی بود چاره جستن به جنگ
نرفتی برسم دلاور نهنگ.
فردوسی.
بر آیین شاهان پیشین رویم
ز فرزانگان نیک و بد بشنویم.
فردوسی.
بر آیین شاهان پیشین رویم
همان از پس فره و دین رویم.
فردوسی.
عثمان برفت بر رسم دیگر خلفا که پیش از او بودند. (تاریخ سیستان). [ابوبکر] (رض) بر سیرت مصطفی رفت. (تاریخ سیستان). چهل و نه تن از صحابه ٔ رسول بسر او[عثمان] اندر شدند و گفتند بر سیرت و سنت رسول خدای و بوبکر و عمر (رض) نمی روی. (تاریخ سیستان). || بمجاز عمل کردن. (یادداشت مؤلف). رفتار کردن. اقدام کردن. وقوع یافتن:
همان گوی و آن کن که رای آیدت
بدان رو که دل رهنمای آیدت.
فردوسی.
چنان رو که پرسدت روز شمار
نپیچی سر از شرم پروردگار.
فردوسی.
آنچه بر حکم معدلت و راستی واجب آمدی بر آن نرفتی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 100). پس از وی گروهی بر آن برفتند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 91). رای وی مبارک است باید که وی نیز هم بر این رود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 84). همه شادکام و دلها بر این خداوند محتشم بسته و وی نیز نیکو و پسندیده می رفت در هر چیزی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 257). او را امیدی کردند وچون کار یکرویه شد اگر بر آن برفتندی این مرد فسادی نپیوستی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 350). اگر بخلاف این روم از پادشاهی و ملک بیزار شوم. (فارسنامه ٔ ابن بلخی صص 76- 77). تا آن مدت کبیسه نکرده بودند و مردمان هم بر آن می رفتند. (نوروزنامه). هم بر آن آیین می رفتند تا به روزگار نوشین روان عادل. (نوروزنامه).آنچه فرمان دهی بر آن جمله رویم. (تاریخ سیستان). با مردمان بر طریق بیگانگان برفت. (تاریخ سیستان). چون خبرمنصوربن اسحاق سوی احمدبن اسماعیل برسید که با او چه رفت و اکنون محبوس است جبربن علی المرورودی را با سرهنگان و سپاه بسیار به سیستان فرستاد. (تاریخ سیستان).
- بر مراد رفتن، مطابق میل حرکت کردن. بر موافق میل افتادن. موافق و دلخواه واقع شدن:
گره به باد مزن گر چه بر مراد رود
که این سخن به مثل باد با سلیمان گفت.
حافظ.
- به خطا رفتن، عمل خطا کردن. (یادداشت مؤلف).کار ناصواب کردن.
- به غلط رفتن، کار غلط کردن. (یادداشت مؤلف). به راه غلط رفتن.
- به کاری رفتن، بدان عمل کردن. (فرهنگ فارسی معین).
- رفتن به میل و مراد کسی، بر طبق میل و مراد او عمل کردن. (یادداشت مؤلف). به میل او رفتار کردن:
فردا نروم جز به مرادت
بجای سه بوسه دهمت شش.
خفاف.
|| سیلان. جریان. جری. جریه. میعان. جاری شدن. بردویدن. بدویدن. دویدن. دویدن بر. روان بودن. روان شدن. روانه شدن. بشدن. (یادداشت مؤلف). روان گشتن. سیلان داشتن:
دو فرگنست روان از دو دیده ٔ دو رخم
رخم ز رفتن فرگن بجملگی فرغن.
خسروانی.
فرعون بر لب رود نیل آنجا که جویهای مصر از آنجا شکافد یکی منظره بکرد خوش، و آن جویها همه زیر او رفتی. (ترجمه ٔ تاریخ طبری). ابلیس بیامد بسوی ایوب برصورت معلم جامه دریده و خون بر وی همی رفت. (ترجمه ٔ تفسیر طبری). بعضی آبهای مرو از این ناحیت رود. (حدود العالم). از این ناحیت آبها برود و به آبهای بوشاران یکی شود. (حدود العالم). ناحیتی از ناحیتی دیگر به سه چیز جدا شود یکی به کوهی خرد یا بزرگ که میان دو ناحیت بگذرد. دومی به رودی خرد یا بزرگ که میان دوناحیت برود. (حدود العالم). واسط، شهری بزرگ است و به دو نیمه است و دجله به میان همی رود. (حدود العالم). از وی مقدار یک آسیا آب برآید و بر روی زمین برود. (حدود العالم). ایشان را [مردم جیرفت را] رودی است تیز همی رود بانگ کنان. (حدود العالم).
شب و روز تازان به مهد اندرون
ز بینیش گه گه همی رفت خون.
فردوسی.
در و دشتها شد همه لاله گون
به دشت و بیابان همی رفت خون.
فردوسی.
بکشتند چندان از آن جادوان
که از خون همی رفت جوی روان.
فردوسی.
گر برود رود نیل بر در قدرش
از هنرش جزر گیرد از کرمش مد.
منوچهری.
تا برود قطره قطره از تن شان خون
پس فکند خون شان به خم در، قتال.
منوچهری.
چهل گز بالای تخت او [فرعون] بود و رود نیل در زیرآن تخت می رفت. (قصص الانبیاء). اسباب رفتن آب دهان اندر خواب سه است. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی) از بهر آنکه در میان این شهر رود می رود و پولی بر آن رود است. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 139).
وز بس که ز خصم بر لب بحر
خون رفت بریده حنجران را.
خاقانی.
عجب از دیده ٔ گریان منت می آید
عجب آن است کزو خون جگر می نرود.
سعدی.
گفتم به نیرنگ و فسون پنهان کنم راز درون
پنهان نمی ماند که خون در آستانم می رود.
سعدی.
آتش به نی قلم درافتاد
وین دوده که می رود دخان است.
سعدی.
از دیده خون دل همه بر روی ما رود
بر روی ما ز دیده چه گویم چه ها رود.
حافظ.
تو همچون ناودانی و ایمان در تو آب ناودان است که می رود. (کتاب المعارف): اقفاف، رفتن اشک از چشم. امتصاع، رفتن آب. (منتهی الارب). امعان، رفتن آب. (تاج المصادر بیهقی). انشعاب، رفتن آب. (المصادر زوزنی). رفتن آب و خون از بینی. انسیاب، رفتن آب و مار و آنچه بدان ماند. تبضع؛ رفتن عرق. (تاج المصادر بیهقی). تکذیب،رفتن شیر ناقه. (منتهی الارب). جری، رفتن آب و جز آن. (دهار). رفتن آب. (ترجمان القرآن). جریان، رفتن آب و جز آن. (دهار). رفتن آب. (ترجمان القرآن). جریه؛ رفتن آب و جز آن. (دهار). سجوم و سجام، رفتن اشک. (تاج المصادر بیهقی). سیب، رفتن آب. (دهار) (تاج المصادر بیهقی). سیح، رفتن آب. سیع؛ رفتن آب. سیوع، رفتن آب. شخب، رفتن خون از جراحت و شیر از پستان. صبیب، رفتن آب. رفتن خون اندک اندک از پستان. فیض، رفتن آب. قطور؛ رفتن مایع و جز آن. لعب، رفتن لعاب کودک. رفتن آب از دهان کودک. (منتهی الارب). مجری، رفتن آب و جزآن. (دهار). میع و میعه؛ رفتن چیزی ریخته چون آب و روغن و جز آن. (منتهی الارب). وزوب، رفتن آب. (تاج المصادر بیهقی). هطل، رفتن اشک. هطلان، رفتن اشک. (منتهی الارب). هیع؛ رفتن آب و جز آن. (تاج المصادر بیهقی).
- رفتن آب از چشم، جاری شدن اشک از دیده. کنایه از گریه کردن و اشک ریختن است. (یادداشت مؤلف).
- رفتن آب دهان برای چیزی، سخت بدان چیز علاقمند و دلبسته شدن. سخت خواهان آن چیز گردیدن. (یادداشت مؤلف).
- رفتن بر، جاری شدن. سیلان داشتن. روان شدن. بگشادن خون از. دویدن بر. بردویدن. (یادداشت مؤلف).
- رفتن شکم، پیچاک شکم. پدید آمدن اسهال. (ناظم الاطباء). مبتلا به اسهال بودن. (یادداشت مؤلف). استطلاق. (منتهی الارب): هیضه؛ رفتن شکم و شکستن از ناگوارد. (دهار).
|| به بیت الخلا شدن. قضای حاجت کردن. (یادداشت مؤلف): و آن که بسیار رود و رنجگی فراوان برد او را موافق بود [گوشت گاو]. (الابنیه عن الحقایق الادویه).
بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست.
ناصرخسرو.
|| برخاستن. (ناظم الاطباء). بلند شدن. رسیدن. ببالا برشدن: انطیاد؛ رفتن بجانب بالا در هوا. (منتهی الارب):
جهان را گرفته مهی فر او
به خورشید رفته سر پر او.
فردوسی.
طوفان درم بر آسمان رفت
در شیربها سخن ز جان رفت.
نظامی.
بگذشت یار سر کشم بگذاشت عیش ناخوشم
چون مجمری بر آتشم کز سر دخانم میرود
بازآی و بر چشمم نشین ای دلفریب نازنین
کآشوب و فریاد از زمین بر آسمانم می رود.
سعدی.
زورمندی مکن بر اهل زمین
تا دعایی بر آسمان نرود.
سعدی (گلستان).
سیاه نامه تر ازخود کسی نمی بینم
چگونه چون قلمم دود دل بسر نرود.
حافظ.
|| رسیدن. منتهی شدن. پیوستن. متصل شدن. (یادداشت مؤلف): اندر شمال تغزغز و خرخیز برود تا به ناحیت کیماک. (حدود العالم).
خروشیدن کوس بر پشت پیل
ز هر سو همی رفت تا چند میل.
فردوسی.
نام پادشاه توران شاه بود و به چهار پدر به ارجاسپ رفتی. (اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ نفیسی). جزایر که به این کوره قباد خوره رود، جزیره ٔ هنگام... (فارسنامه ٔ ابن بلخی). به روایت اول بسه پدر با هوشنگ می رود و به روایت دوم پنجم پور او هوشنگ است. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 10). اسماعیلیان «شبانکاره » نسبت ایشان با بطنی می رود از فرزندان منوچهر سبط آفریدون. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 164). عرب را تازیان خوانند یعنی فرزندان تازهر چه عجمند با هوشهنگ می روند و عرب با این تاز می رود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 11). نسب او با پدر می رود و این دارا آن است که به عهد اسکندر رومی کشته شد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 15).
بیا ای که عمرت به هفتاد رفت
مگر خفته بودی که بر باد رفت.
سعدی.
یاد تومی رفت و ما عاشق بیدل شدیم
پرده برانداختی کار به اتمام رفت.
سعدی.
- آگهی رفتن، آگهی رسیدن. اطلاع داده شدن:
به بندوی و گستهم رفت آگهی
که تیره شد آن فر شاهنشهی.
فردوسی.
- به پایان رفتن، تمام شدن. به پایان رسیدن. تمام گشتن. پایان یافتن:
تا به افسوس به پایان نرود عمر عزیز
همه شب ذکر تو می رفت و مکرر می شد.
سعدی.
|| ارسال شدن. (یادداشت مؤلف). فرستاده شدن. ارسال گردیدن. صادر شدن: به خواجه احمد عبدالصمد نامه رفت مخاطبه شیخنا بودشیخی و معتمدی کردند. (تاریخ بیهقی). نامه رفت به امیر چغانیان با شرح این احوال. (تاریخ بیهقی). مثالها رفت به خراسان به تعجیل ساخته شدن مردمانی که آرزومند خانه ٔ خدای عزوجل بودند. (تاریخ بیهقی). نامه ها رفت.... به ری و سپاهان و به حضرت خلافت هم رسولی فرستاده آمد. (تاریخ بیهقی ص 527). نامه آورده به مناظره در هر بابی که رفت و جواب رفت تا بر چیزی قرار گرفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 500). وزارت عبداﷲبن محمد میکال را مستحکم گشت... و سپاه را خلعت و صلت برفت. (تاریخ سیستان). || دور شدن. خارج شدن. (یادداشت مؤلف). بیرون شدن:
چو خورشید رخشنده شد بر سپهر
برفت از در شاه بوذرجمهر.
فردوسی.
چنین داد پاسخ که فرخنده رای
چو از پیش او من برفتم ز جای.
فردوسی.
وزآن پس چنین گفت کاسفندیار
چو آتش برفت از دَرِ شهریار.
فردوسی.
بدان کینه رفتم من از شهر چاچ
که بستانم از غاتفر گنج و تاج.
فردوسی.
چو پیران ز نزد سیاوش برفت
به نزدیک گلشهر تابید تفت.
فردوسی.
از سر کوی تو هر کو به ملامت برود
نرود کارش و آخر به خجالت برود.
حافظ.
- از تخم رفتن مرغ، دیگر تخم نکردن او. (یادداشت مؤلف).
- از جای رفتن، به خشم آمدن. از جای بشدن: چون این سخن بشنیداز جای برفت. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 98).
- از حال رفتن، از حال طبیعی بیرون شدن. بیحال گردیدن. (یادداشت مؤلف).
- از خودبرون رفتن، بیهوش شدن و از خود رفتن. رجوع به ترکیب برون رفتن در ذیل همین ماده شود.
- از خودیا از خویشتن رفتن، بیخود شدن. بیهوش شدن. اغماء. غشی. (یادداشت مؤلف):
آشنایی نه غریب است که دلسوز من است
چون من از خویش برفتم دل بیگانه بسوخت.
حافظ.
- از دست رفتن، خارج شدن از کف. کنایه از زایل شدن. محو شدن. از بین رفتن: گردبازو از آن حیلت آگاه بود و خود را نگاهداشت و آن فرصت از دست برفت و آن سعی کالقمر فی الشتا ضایع ماند. (العراضه). عنان طاقت از دست برفت. (گلستان).
از دست رفته بود وجود ضعیف من
صبحم ببوی وصل تو جان باز داد باد.
حافظ.
- از دل رفتن، از دل بیرون شدن. خارج شدن. زایل شدن. کنایه از فراموش شدن:
در سفرگر روم بینی یا ختن
از دل تو کی رود حب الوطن.
مولوی.
گفتمش سیر ببینم مگر از دل برود
آن چنان جای گرفتست که مشکل برود.
سعدی.
جز لوح صورت تو ندارم به پیش چشم
از دل نمیروی اگر از دیده رفته ای.
؟
ای وطن مهر تو هرگز نرود از دل ما
مگر آن روز که روح از بدن آید بیرون.
؟
- از رو رفتن، خجالت کشیدن. شرمنده شدن. شرمسار گشتن. خجل شدن. بخاطر شرم و خجالت ازکاری دست برداشتن.
- از کسی آرام و هوش رفتن، بیهوش شدن. از خودرفتن. (آنندراج). باطل شدن حواس. (ناظم الاطباء):
برآورد مر زال را دل بجوش
چنان شد کزو رفت آرام و هوش.
فردوسی.
- از کوره بدر رفتن، کنایه از سخت خشمگین و غضبناک شدن. (یادداشت مؤلف).
- از میان رفتن، نابود شدن. از بین رفتن. به مجاز مردن. درگذشتن. هلاک شدن. (یادداشت مؤلف):
چو رفت از میان نامور شهریار
پسر شد بجای پدر نامدار.
فردوسی.
- از هم برفتن، از هم جدا شدن. منفصل شدن:
پیش از آن کز هم برفتی هفت اندام زمین
رفت پیش گاو و ماهی ساخت سدی از قضا.
خاقانی.
- از هوش رفتن، بیهوش شدن. (یادداشت مؤلف):
کسی را کآن سخن در گوش رفتی
گر افلاطون بدی از هوش رفتی.
نظامی.
ز غیرت دستها بر هم گرفته
وز آن شیرین سخن از هوش رفته.
نظامی.
زان رفتن و آمدن چه گویم
می آیی و می روم من از هوش.
سعدی.
دیدم دهنی و رفتم از هوش
دیدی که به هیچ مرده بودم.
؟
- از یاد رفتن، فراموش شدن. (یادداشت مؤلف):
نه در برابر چشمی نه غایب از نظری
نه یاد می کنی از من نه می روی از یاد.
سعدی.
هرگز نقش تو از لوح دل و جان نرود
هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود.
حافظ.
- بدر رفتن، بیرون شدن.
- || گریختن.
- برون رفتن از خود، بیهوش شدن و از خود رفتن و بعضی گویند این وقتی صحیح بود که رفتن و بیرون رفتن به یک معنی باشد والا فلا. (آنندراج):
برخیز سوی عالم بالا برون رویم
از خود به یاد آن قد رعنا برون رویم.
سعدی (از آنندراج).
- خورشید (کسی) بر دیوار رفتن، کنایه از مردن. (مجموعه ٔ مترادفات ص 325).
- دررفتن، خارج شدن. بیرون شدن. جدا شدن:
گندم پس از شستن آبش دررفت. (یادداشت مؤلف).
- || در تداول عامه، گریختن. فرار کردن.
- || از جای خود بیرون شدن استخوان، خاصه از مفصل. رد شدن استخوان عضوی ازجای خود. (فرهنگ نظام). از جای خود بدر آمدن استخوان، جابجا شدن استخوان اعضای انسان یا حیوان.
- || نجات یافتن و فرار کردن. (فرهنگ نظام).
- دل از جای رفتن، مضطرب شدن. حیران شدن:
اگر نیستی جز شکست همای
خردمند را دل برفتی ز جای.
فردوسی.
- دل از دست رفتن، عاشق شدن. فریفته گشتن: یکی را دل از دست رفته بود و ترک جان گفته. (گلستان).
- رفتن از یا (ز) پیمان، دورشدن از عهد. سرپیچی کردن از میثاق. بیرون شدن از عهد. عدول کردن از آن:
چه رفتن ز پیمان چه گشتن ز دین.
اسدی.
- رفتن از دیده یا چشم یا از پیش چشم یا از بر کسی، دور شدن از او. (یادداشت مؤلف):
جز لوح صورت تو ندارم به پیش چشم
از دل نمی روی اگر از دیده رفته ای.
؟
رفتی از دیده و مانده ست غمت در دل ما
آری آری غم تو از تو وفادارتر است.
؟
رفت از بر من آنکه مرا مونس جان بود
دیگر به چه امید درین شهر توان بود.
؟
- رفتن جان یا روان، مردن. درگذشتن. (از یادداشت مؤلف). اگر محاباتی کند جانش برفت. (تاریخ بیهقی).
آهسته رو ای کاروان تندی مکن با ساربان
کز عشق آن سرو روان گوئی روانم می رود...
در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود.
سعدی.
- رفتن سر کسی، جدا شدن سر از تن وی. کنایه از کشته شدن او. به قتل رسیدن وی: گاه باشد که سرش برود. (گلستان). افتد که ندیم حضرت سلطان را زر بیاید و باشد که سر برود. (گلستان).
- || در تداول عامه ناراحت شدن از صدای کس یا چیزی. آزار رسیدن به سامعه ٔ کسی از شدت صوت. رفتن گوش. گویند: سرم رفت کمتر سر و صدا کن.
- رفتن گوش، ناراحت شدن آن. آزار رسیدن به قوه ٔ سامعه: کمتر حرف بزن گوشم رفت.
|| فرو رفتن. داخل شدن. وارد شدن. غرق شدن. غرقه گشتن:
سنان در سنگ رفت و دسته در خاک
چنین گویند خاکی بود نمناک.
نظامی.
چو آن سیمین بران در عیش رفتند
حجاب شرم حالی برگرفتند.
نظامی.
کسی را کآن سخن در گوش رفتی
گر افلاطون بدی از هوش رفتی.
نظامی.
من مانده ام رنجور ازو بیچاره و مهجور ازو
گویی که نیشی دورازو در استخوانم می رود.
سعدی.
باد بهار می وزد از گلستان شاه
وز ژاله باده در قدح لاله می رود.
حافظ.
- باز هم رفتن، در هم رفتن. بهم آمدن و در هم کشیده شدن. (ناظم الاطباء).
- توی هم رفتن، در تداول عامه بهم مخلوط شدن. بهم آمیختن. (یادداشت مؤلف).
- در تاب رفتن، بهیجان آمدن. در سوز و گداز شدن:
در تاب رفت و تشت طلب کرد و ناله کرد
خالی درون ز خون دل چندساله کرد.
؟
- در حرام رفتن، در راه حرام صرف شدن. خرج گردیدن:
نقد دلی که بود مرا صرف باده شد
قلب سیاه بود از آن در حرام رفت.
حافظ.
- در خشم یا به خشم رفتن، در خشم شدن. خشمگین شدن. خشمناک شدن. غضبناک گردیدن. غضب آلود شدن: یکی را از ملوک کنیزکی چینی آوردند... ملک در خشم رفت و مر او را به سیاهی بخشید. (گلستان).
- در خود فرورفتن، در خود غوطه ور شدن. سخت به اندیشه فرورفتن:
به اندیشه در خون فرورفت پیر
که ای نفس کوته نظر پند گیر.
سعدی (بوستان).
- در دل رفتن، به دل نشستن. تأثیر کردن:
هرچ از زبان رود نرسد بیش تا بگوش
در دل نرفت هر سخنی کآن ز جان نخاست.
کمال الدین اسماعیل.
- در قبا رفتن، جامه پوشیدن. قبا به تن کردن. لباس پوشیدن:
خورشید خاوری کند از رشک جامه چاک
گر ماه مهرپرور من در قبا رود.
حافظ.
- در نقاب رفتن، پنهان شدن. روی پوشیدن. روی پوشانیدن. رخساره پنهان کردن در زیر نقاب:
چو ماه نو ره بیچارگان نظاره
زند به گوشه ٔ ابرو و در نقاب رود.
حافظ.
- در هم رفتن، باز هم رفتن. بهم آمدن و در هم کشیدن. (ناظم الاطباء).
- رفتن چیزی در چیزی، خلیدن چون خار و سوزن و تیر و مانند آن. (آنندراج):
دی رفت ناوکش به دل ناتوان او
امروز خود به دیدن تأثیر می رود.
محسن تأثیر (از آنندراج).
- رفتن در پوستین کسی، کنایه از غیبت کردن کسی و ناسزا گفتن به وی:
مردکی خشک مغز را دیدم
رفته در پوستین صاحب جاه.
سعدی (گلستان).
مردکی خشک مغز را دیدم
رفته در پوستین صاحب جاه.
سعدی (گلستان).
- نفس فرورفتن، شهیق. (یادداشت مؤلف:) هر نفسی که فرومی رود ممد حیات است و چون برمی آید مفرح ذات. (گلستان).
- || کنایه از خاموش شدن:
نه عجب گر فرورود نفسش
عندلیبی غراب هم قفسش.
سعدی (گلستان).
|| برگشتن. مراجعت کردن. بازگشتن. (یادداشت مؤلف):
به نزدیک شیروی رفت آن دو مرد
پرآژنگ رخسار و دل پر ز درد.
فردوسی.
چو گفت این، عنان را بتابید و رفت
سوی جای خود راه را برگرفت.
فردوسی.
سوی خانه رفتند از آن چاه سار
به یکدست بیژن به دیگر زوار.
فردوسی.
ببخشید بر فیلسوفان روم [خسروپرویز]
برفتند شادان از آن مرز و بوم.
فردوسی.
با نعمت تمام به درگاه آمدم
امروز با گرازی و چوبی همی روم.
فاخری.
رفتم بسر تاریخ که بسیار عجایب در پرده است. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 193). پس برفتم بسر قصه که آغاز کرده بودم. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 201).
- باز رفتن، پیوستن. متصل شدن:
گر به گهر بازرفت جان براهیم
احمد مختار شادخوار بماند.
خاقانی.
|| آمدن. (یادداشت مؤلف):
ببودند بر در زمانی بپای
بپرسید ازو آن دو پاکیزه رای
که بیگه چنین از کجا رفته اید
که با گرد راهید و آشفته اید.
فردوسی.
رود بوستان بان به ایوان شاه
به نوباوه ای گل ز بستان شاه.
؟ (آنندراج).
|| روش. رفتار. آیین. (یادداشت مؤلف):
چو آن ایزدی رفتن و کار اوی
بدیدند و آن بخت بیدار اوی.
فردوسی.
|| منقضی گشتن. (ناظم الاطباء). صرف شدن. گذشتن. (یادداشت مؤلف). سپری شدن. (فرهنگ فارسی معین) (فرهنگ لغات ولف). صرف شدن. طی شدن: هنوز دو ماه از سال نرفته است و محصلین مالیات مطالبه ٔ تمام سال می کنند. پاسی از شب برفت. (یادداشت مؤلف):
چو از روزرخشنده نیمی برفت
دل هر دو جنگی ز کینه بتفت.
فردوسی.
بپرسید و گفتند با شهریار
که چون رفت بر خوبرخ روزگار.
فردوسی.
چو شب رفت و بر دشت پستی گرفت
هوا چون مغ آتش پرستی گرفت.
عنصری.
به خم اندر نگرید از شب رفته سه یکی
دید اندر خم سنگین همه راگشته یکی.
منوچهری.
ز اردی بهشت روزی ده رفته روزشنبد
قصه فکنده زی ما باده به دست موبد.
آشنایی جویباری.
هفت سال اندرین کار برفت. (مجمل التواریخ و القصص). او را سی سال در حرب ملوک الطوایف روزگار رفت. (مجمل التورایخ و القصص). چون بهری از شب برفت... (مجمل التواریخ و القصص).
چو دوری چند رفت از عیش سازی
پدید آمد نشان بوس و بازی.
نظامی.
کرد زندانی ام به رنج و وبال
وین سخن راکمینه رفت دو سال.
نظامی.
چون برین گفته رفت روزی چند
شیده را خواند شاه شیدابند.
نظامی.
روزها گر رفت گو رو باک نیست
تو بمان ای آنکه چون تو پاک نیست.
مولوی.
سعدی ار عشق نبازد چه کند ملک وجود
حیف باشد که همه عمر به باطل برود.
سعدی.
به عمر عاریتی هیچ اعتماد مکن
که پنج روز دگر می رود به استعجال.
سعدی.
تو مست خواب نوشین تا بامداد ما را
شبها رود که گوییم هرگز سحر نباشد.
سعدی.
دریغا که فصل جوانی برفت
به لهو و لعب زندگانی برفت.
سعدی.
نرفته ز شب همچنان بهره ای
که نا گه به کشتش پریچهره ای.
سعدی (بوستان).
ترا شب به عیش و طرب می رود
چه دانی که بر ما چه شب می رود.
سعدی (بوستان).
وقت عزیز رفت بیا تاقضا کنیم
عمری که بی حضور صراحی و جام رفت
در تاب تو به چند توان سوختن چو عود
می ده که عمر در سر سودای خام رفت.
حافظ.
روزها رفت که دست من مسکین نگرفت
زلف شمشیرقدی ساعد سیم اندامی.
حافظ.
دل گفت وصالش بدعا باز توان یافت
عمریست که عمرم همه در کار دعا رفت.
حافظ.
- امثال:
شب رفت و حدیث ما به پایان نرسید
شب را چه گنه حدیث ما بود دراز.
؟
|| درگذشتن. (فرهنگ فارسی معین). مردن. (آنندراج) (ناظم الاطباء) (از غیاث اللغات) (یادداشت مؤلف) (مجموعه ٔ مترادفات ص 325). نابود و معدوم شدن. (ناظم الاطباء):
همی بایدت رفت و راه دور است
بسغده دار یکسر شغل راها.
رودکی.
رفت آنکه رفت و آمد آنکه آمد
بود آنچه بود خیره چه غم داری.
رودکی.
آن سگ ملعون برفت این سند را از خویشتن
تخم را مانند پاشنگ ایدرش بر جای ماند.
منجیک.
برفت او و این نامه ناگفته ماند
چنان بخت بیدار اوخفته ماند.
فردوسی.
ببخشید و گسترد و خورد و سپرد
برفت و جز از نام نیکو نبرد.
فردوسی.
برفت و سرآمد بر او روزگار
همه رنج ماند از او یادگار.
فردوسی.
به مازندران پوی و ایدر مپای
پس از رفتنت نام ماند بجای.
فردوسی.
به ناکام می رفت باید ز دهر
چه زو بهره تریاک باشد چه زهر.
فردوسی.
گر فرخی بمرد چرا عنصری نمرد
پیری بماند دیر و جوانی برفت زود
فرزانه ای برفت و ز مردنش صد زیان
دیوانه ای بماند وزماندنش هیچ سود.
لبیبی.
زندگانی خداوند دراز باد بونصر رفت بونصر دیگرطلب باید کرد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 610). کسانی که شهرها و دیه ها و بناها و کاریزها ساختند و غم این جهان بخوردند آن همه بگذاشتند و برفتند. (تاریخ بیهقی). همگان رفتند مگر خواجه ابوالقاسم... که بر جایست. (تاریخ بیهقی ص 313). وی رفت و این قوم که این مکرساخته بودند نیز برفتند رحمهاﷲ علیهم. (تاریخ بیهقی ص 346). وی رفت و آن قوم که محضر ساختند رفتند و مارا نیز میباید رفت که روز عمر به شبانگاه آمده است. (تاریخ بیهقی).
از ایشان نمانده ست جز نام چیز
برفتند و ما رفت خواهیم نیز.
اسدی.
مگرت وقت رفتن است چنانک
پیش ازین گفت آن بشیر و نذیر.
ناصرخسرو.
از محدث و از قدیم کی دارم بیم
چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم.
(منسوب به خیام).
نه آخر ندیدی که بر باد رفت
خنک آنکه با دانش و داد رفت.
سعدی.
جهان گرد کردم نخوردم برش
برفتم چون بیچارگان بر برش.
سعدی (بوستان).
به عدل و کرم سالهاملک راند
برفت و نکونامی از وی بماند.
سعدی (بوستان).
گفت بودنی بود و پیغمبر ما (ع) اندر این شب رفت که درهای بهشت گشاده بود رفتن او را. (تاریخ سیستان). چون ابراهیم را وقت رفتن آمد... (تاریخ سیستان).
حکم مستوری و مستی همه بر خاتمت است
کس ندانست که آخر به چه حالت برود.
حافظ.
حریفان باده ای خوردند و رفتند
تهی خمخانه ها کردند و رفتند.
جامی (از آنندراج).
- امثال:
کو خسرو و کیقباد و کو جم
رفتند و روند دیگران هم.
(امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 870).
بازآمدنت نیست چو رفتی رفتی.
(امثال و حکم دهخدا ج 1 ص 360).
چندان جوان نازنین با دختران مهجبین
خفتند در زیر زمین رفتند ما هم می رویم.
؟
- از جهان رفتن، یا از این جهان رفتن، مردن. درگذشتن:
نه کافور باید نه مشک و عبیر
که من زین جهان خسته رفتم به تیر.
فردوسی.
- رفتن چراغ، کنایه است از خاموش شدن چراغ. (آنندراج). خاموش شدن. چراغ و شمع و جز آن:
بی وصیت دلم از خود نرود شام فراق
این چراغی است که از رفتن خود آگاه است.
طغرا (از آنندراج).
- سر زا رفتن، مردن به گاه زاییدن. (یادداشت مؤلف).
|| زایل شدن. سترده شدن. محو شدن. از بین رفتن. از میان رفتن. چنانکه رنگ از جامه. (یادداشت مؤلف). خلاء. خلو. (منتهی الارب). نابود شدن. نیست شدن. صرف شدن. از دست رفتن: همه طیبی که در آنجا [به اهواز]بری از هوای وی بوی او برود. (حدود العالم).
برآورد مر زال را دل بجوش
چنان شد کزو رفت آرام و هوش.
فردوسی.
ز دستش بیفتادزرینه گرز
تو گفتی برفتش همه فر و برز.
فردوسی.
دگر نخواهم گفتن همی سرود و غزل
که رفت یک رهه بازار و قیمت سرواد.
لبیبی.
در قصص آورده اند که اول محنت او در مال پدید آمد تا مالش برفت. (قصص الانبیاء ص 137).
چون دوم قدح بخوردم نشاطی و طربی در دل من آمد که شرم از چشم من برفت. (نوروزنامه). فر ایزدی از او برفت. (نوروزنامه). قرب بیست سال مدد این فتنه و ماده ٔاین محنت در تزاید بود تا خاندانهای قدیم برفت. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 4).
زخم شمشیر غمت را به شکیبایی و عقل
چند مرهم بنهادیم و اثر می نرود.
سعدی.
دارم عجب ز نقش خیالش که چون نرفت
از دیده ام که دم به دمش کار شست و شوست.
حافظ.
هرگزم نقش تو از لوح دل و جان نرود.
هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود.
حافظ.
مکن بچشم حقارت نگاه در من مست
که آب روی شریعت بدین قدر نرود.
حافظ.
در طریقت رنجش خاطر نباشد می بیار
هر کدورت را که بینی چون صفایی رفت رفت.
حافظ.
اقورار؛ رفتن گیاه زمین. طیش، رفتن عقل. مصع، رفتن و سپری شدن سرما و هرچیزی. (منتهی الارب).
- رفتن آب، بی رونق شدن و پژمرده گشتن. (ناظم الاطباء). زایل شدن. دور شدن. یکسو شدن. برطرف شدن.
- رفتن نماز، قضا شدن آن. فوت شدن آن: نمازم رفت. (از یادداشت مؤلف): هشتاد روز بود که هیچ نخورده بود و هیچ نمازش از جماعت نرفته بود. (کشف المحجوب هجویری). هشتاد شبانروز هیچ نمازش از جماعت نرفت. (کشف المحجوب هجویری).
|| تبخیر شدن. (یادداشت مؤلف): اندر یک من و نیم آب بپزند تا یک من برود و نیم من بماند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). به بغداد جو را بجوشانند و آب او را بپالایند و با روغن کنجید دیگر باره بجوشانند تا آب برود و روغن بماند. (نوروزنامه).|| شدن. «قدما این فعل را بجای شدن به کار می بردند: «ملک در خشم رفت ». (گلستان سعدی). توضیح: در خراسان بجای «شدن » «رفتن » را در رابطه به کار می برند. مثلا گویند: این کار نمی رود، مریض خوب رفت، دیوار خراب رفت (احمد خراسانی دانشنامه ص 106) (فرهنگ فارسی معین). شدن: اختصار رفت. (یادداشت مؤلف). شدن. (فرهنگ فارسی معین). در معنی شدن بیشتر بصورت رابطه و فعل معین در ترکیبات استعمال شود و آنجا که بطور مستقل بکار رفته غالباً معنی رخ دادن و حادث شدن و اتفاق افتادن را دارد:
برفت آفتاب از جهان ناپدید
چه داند کسی کآن شگفتی ندید.
فردوسی.
عادت مردمان چنان رفته است که درازترین بعدی را طول نام کنند؛ ای درازا. (التفهیم). رسم رفته است چون وزارت به محتشمی رسد آن وزیر مواضعه نویسد. (تاریخ بیهقی ص 209). آزرمیدخت جواب داد که عادت نرفته است که زن پادشاه شوهر کند. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 110).
- اختصار رفتن، به اختصار کشیدن و کشانیدن. مختصر شدن. به اختصار مطلبی را گفتن یا نوشتن.
- تعبیر رفتن، تعبیر کرده شدن. (یادداشت مؤلف). تعبیر شدن:
دیدم به خواب دوش که ماهی برآمدی
کز عکس روی او شب هجران سر آمدی
تعبیر رفت یار سفر کرده می رسد
ای کاج هر چه زودتر ازدر درآمدی.
حافظ.
دیدم به خواب خوش که به دستم پیاله بود
تعبیر رفت و کار به دولت حواله بود.
- راز رفتن، واقع شدن راز. شدن آن:
هماندم که در خفیه این راز رفت
حکایت به گوش ملک باز رفت.
سعدی (بوستان).
- محابارفتن، ملاحظه شدن. رعایت گردیدن:
می شنودم از علی پوشیده وقتی مرا گفت که از هر چه بوسهل مثال داد از کردار زشت در باب این مرد از ده یکی کرده آمدی و بسیار محابا رفتی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 177).
- نشاط رفتن، به سرور و شادمانی طی شدن: دیگر روز بسیار نشاط رفت و نماز دیگر بپراکندند. (تاریخ بیهقی). امیر در شراب بود خواجه را و مرا [بونصر] بازگرفت و بسیار نشاط برفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 346). هر دو خواجه خدمت کردند و ساتگینی آوردند و نشاط تمام رفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 346).

(اِ) [ع.] (مص ل.) گذر کردن.

عبور کردن، گذشتن از جایی، گذشتن،

گذشتن از جایی

اجتیاز

راه بریدن در نور دیدن بگشتن رفت و برگشت (مصدر) گذشتن از جایی و رفتن بگذشتن.

422