معنی حجرالبلور در فرهنگ لغات ها (دهخدا،معین و ... ) + سایر منابع اطلاعاتی

حجرالبلور. [ح َ ج َ رُل ْ ب َل ْ لو] (ع اِ مرکب) بلور. بیرونی در کتاب الجماهیر گوید: حجرالبلور هو المها منصوب المیم و مکسورها. قالوا اصله من الماء لصفائه و مشابهه زلاله و اصل الماء موه لقولهم فی جمع الجمع الذی هو میاه أمواه و منه موهت الشی ٔ اذا جعلت له ماء ورونقا لیس له. و کذلک اذا سقاه ماء و حدده قال امروءالقیس:
رأشه من ریش ناهضه
ثم امهاه علی حجره.
و قیل فی المها انه اسم مرکب من الماء و الهواء اصلی الحیاه لانه یشبه کل واحد منها فی عدم اللون. قال البحتری:
یخفی الزجاجه لونها فکانها
فی الکاس قائمه بغیر اناء.
و قال الصاحب:
رق الزجاج و رقت الخمر
فتشابها و تقارب الامر
و کأنما خمر و لاقدح
و کأنما قدح و لاخمر
و قال ابوالفضل الشکری:
والراح فوق الراح کالمصباح فی
فرط شعاع و التهاب و ضیاء
یحسبها الناظر لاتحادها
بکأسها قائمه بلا اناء
و قال ابن المعتز:
عذابتها صفراء کرخیه
کانها فی کأسها تتقد
فتحسب الماء زجاجاً جری
و تحسب الاقداح ماء جمد
و قال آخر:
مشموله بشعاع الشمس فی قدح
مثل الشراب یری من رقه شبحا
اذا تعاطیتها لم تدر من لطف
راح بلا قدح عاطاک ام قدحا.
... والبلور انفس الجواهر التی یعمل منها الاوانی لولا تبذله بالکثره و یسمیه اهل الهند پتک و فیه فضل صلابه یقطع بها کثیر من الجواهر و یقوم لاجلها مقام فولاد الحدید، حتی تقدح منه النار اذا ضربت قطاعه بعضها ببعض. و شرفه بالصفاء و مماثله اصلی الحیاه من الهواء و الماء قال اﷲ تعالی (بیضاء لذه للشاربین، لافیها غول و لاهم عنها ینزفون) (قرآن /37 46 و 47) لان لذهالشارب منغصه بتوابعه فاذا امن معاد حاضره و الخمارفی عاقبته توافت اللذه و تکاملت الطبیعه والبیضاء صفه الوعاء لاالشراب اذ لایحمد ذلک منه فی العاده و المراد بهذا البیاض التعری عن الالوان کالبلور الابیض الیقق اللبنی فان هذا البیاض مع السواد متقابلان علی التضاد و لن یشف و لا واحد منهما. فاما الالوان المتوسطه بین الجدد البیض و الغرابیب السود فحامل کل واحد منهما یحتمل الشفاف کاحتماله الصمم و التعقد الا اذا لاصق احد الطرفین کالدکنه والفیروزجیه فی شی ٔ. و علی هذاالنهج وصفهم الابیض النقی بالفضه ولا بمعنی الشفاف فلیست الفضه منه فی شی ٔ و علیه قوله تعالی (قواریراً من فضه) (سوره ٔ 76 / آیه ٔ 16) و العرب هم اول المخاطبین بالقرآن فالخطاب معهم علی عرفهم قیاسه بالنحل فانهم لما رأوه یرتعی، و بالارتعاء یمتلی البطن بالمأکول و لیس له خروج الا بأحدالمنفذین الاعلی و الاسفل تصوروا من العسل انه من غذائه باخراجه من البطن بکلی المنفذین. قال الشاعر (و هو الطرماح):
اذا ما تأرت بالخلی بنت به
سریجین مما تأتری و تتبع
فخوطبوا بمثله من خروج الشراب من بطنه للاتصال و قرب الجوار اذا لفم مدخل الی البطن و هو بخرطومه یجتنی من اوساط الزهر ما فیها من امثال الکحل دقه و نعمه و ینقله بیده من خرطومه الی فخذیه و یحمله الی الکواره ویعمل العسل و یملأ به بیوت فراخه طعاما لها و زاداًلنفسه عند انقطاع الانوار و الثمار التی یطعمها و یدخرها. و اماما یبرز من اثفالها بالمنفذ الاسفل فانتن شی ٔ فی الدنیا و هی تحفظ من أذیته خلایاها لنزاهتها ونظافتها و حرصها ما أرجت رائحته و طابت مذاقته.
و البلور علی اوزان الجزع بالقیاس الی القطب لایخالفه و یجلب من جزائر الزنج والدیبجات الی البصره و یتخذ بها منه الاوانی و غیرها و فی موضع العمل هناک مقدر یوضع عنده القطع الکبار و الصغار فیری فیها و یهندس احسن مایمکن أن یعمل منها و اوفقه للنحت و یکتب علی کل واحد منها، ثم تحمل الی سائر الصناع فیعملون بقوله و یاخذ من الاجره اضعاف اجورهم بکنه الفرق بین العلم و العمل. هذا البلور یکون فی رقه الهواء و صفاء الماء فان اتفق فیه موضع منعقد ناقص الشفاف بغیم او ثقب اخفی بنقش ناتی أو کتابه بحسب اللیاقه فی الصناعه و الاقتدار علی التقدیر فان فشافیه هذا التعقد حتی أبطل شفافه سمی ریم بلور ای وسخه. و یجلب من کشمیر بلور اما قطاع غیر منحوته و اما منحوت منها اوان و اقداح و تماثیل الشطرنج و کلاب النرد و خرز بقدر البندق لکنه یتخلف من حسن الزنجی فی الصفاء و النقاء و لاصنیعهم لها فی لطافه صنعه اهل البصره. ویوجد فی الجبال منه قطاع و تکثر فی حدود وخان و بدخشان و لکنها لاتقصد للجلب. قال الکندی: اجود البلور الاعرابی یلقط من براریهم من بین حصاها و قدغشی بغشاء رقیق عکر و یوجد منه ما یوازن الرطلین، کما یلقط ایضا بسرندیب و هو دون الاعرابی فی الصفاء. و منه ما یخرج من بطن الارض فان کان فی ارض العرب کان اجوده. قال:و رأیت منه قطعه زادت علی مائتی رطل و انما کانت کثیره الغیم و الثقوب. و له معدن بارمینیه و آخر ببدلیس من تخومها یضرب لونه الی الصفره. و اما نصر؛ فانه قسمه علی أربعه انواع، اولها الاعرابی و قد وصفها بصفات الکندی ایاه و زاد علیه ان ضیاء الشمس اذا وقع علیه رؤی منه الوان قوس قزح. و کان واجبا علیه ان یشترط فان ذلک فی المنکسر دون المجرود و ذلک انه مشابه للجمد و فی مکاسره المضطربه تری هذه الالوان ایضا. و الثانی یسمی علی وجه التشبیه غیمیا. و الثالث السرندیبی، قریب من الاعرابی مخلف الصفاء عنه. و الرابع مستنبط من بطن الارض و هو یفوق الاعرابی. قال: و منه لون اصابته رائحه النار و الدخان و هو أردئه. و فی کتاب الاحجار ان البلور صنف من الزجاج یصاب فی معدنه مجتمع الجسم و ان الزجاج یصاب متفرق الجسم فیجتمع بالمغنیسیا، و تبعه قوم و قالوا فی کتبهم: ان البلور نوع من الزجاج معدنی، و الزجاج نوع من الزجاج صناعی. و قال حمزه: البلور مناسب الزجاج فی بعض الجهات و لم یبن عنه و کانه عنی الشفاف و النم بما فی جوفه فانهمامتباینان بالاذابه لانقیاد الزجاج لها و امتناع البلور عنها علی ما نذکر، فانی لم أشاهدها و لم امتحنها فیها و قال بعضهم فی البلور: انه ماء جامد منعقد و بهذا اقول کما سأذکر. و بسبب مشابهته للماء الصافی شبه به حجاره الماء و نفاخاته و قال ابن المعتز:
اما رأیت حباب الماء حین بدا
کانه قحف بلّور اذاانقلبا
و قال العوفی:
کانما القطر علی میاهها
اذا انتشی یطلع من حیث هبط
قباب درّ حولها و صائف
فی رفعهن یرتمین باللبط
و النفاخات اذا کانت من درلم یشف و لم یر ما فیها و لاماورأها. و اما تشبیهها بالبلور فهو المستحسن. قال ابوالحسن الموصلی:
کان حباب الماء فیها غدیه
قواریر بلّور لدینا تدهده
و قال:
و ینداح فوق الماء قطر مدور
کما طلعت وجه السجنجل تنکد
والعجب ما اتفق فی البلور من الاشکال خلقه فقد ذکر الحکاک المذکور انه وجد خلال الحصی من التفتیش بناحیه ورزفنج معدن اللعل کاعلام النرد و بیاذق الشطرنج مثمنه و مسدسه کالمنحوته بالصناعه. قال الصنوبری فی برکه:
والسحب ینظمن فوقها سبحا
نظام معینه بسبحتها.
فواقع قدعدت بیاذق الشطر
نج صفوفا فی وسط رقعتها
والرسم فی بیاذق الشطرنج ان تکون مسدسه النحت و فی کلاب النرد ان تکون مدوره الخرط، ثم اصطفافها یکون فی حاشیه الرقعه المعرضه فان اتفق فی وسطها فهوبارد عجیب.
ذکر اخبار فی البلور:
ذکر افلوطرخس فی کتاب الغصب ان ایارون ملک رومیه اهدی له قبه بلور مسدسه عجیبه الصنعه غالیه الثمن و لم یذکر فی الحکایه سعتها و هل کانت قطعه واحده او قطاعاً تهندم وقت نصبها فعظم تبجحه بها و قال لفیلسوف لما حضر مجلسه: ما تقول فیها؟ قال: انه لیسؤنی امرها فانها اذا فقدتهالم تأمن ان یعوزک الفوز بمثلها فیبدو فقرک الیها و اذا عارضها آفه عارضتک مصیبه بحسبها. و کان کما قال فانه خرج الی الجزائر متنزها فی ایام الربیع و حمل القبه فی قارب و هو جنیبه مرکبه و غرقت الریح القارب فرسبت القبه و بقی الملک حزیناً فتذکر قول الفیلسوف و تسلی به والاکان یبقی متحسراً علیها ایام حیاته. و من طالع حدیث الخاتم الاسماعیلی تعجب من عجز ایارون عن اخراج القبه مع ماکان معه من متقدمی المهندسین و اصحاب الحیل المسماه مخانیقونات. و قد ذکر ما نالاوس فی کتابه فی معرفه اوزان الاجرام المختلطه من غیر تمییز بعضها من بعض انه اهدی الی ایارون ملک رومیه و صقلیه اکلیل من ذهب مرصع بالجواهر بدیع الصنعه و انه ذهب بالحملان و لم تطاوعه نفسه بنقصه فاستخرج له أرشمیدس طریق معرفه خلوص ذهبه و اختلاطه بشوب و غش. و ارشمیدس هوالذی احرق بالمرایا سفن الواردین الی جزیرته من البربر و الفرس، فقد قیل ذلک فی کلیهما و عن مثل اسف ایارون احترس الاسکندر لما اهدی الیه اوانی بلور نفیسه فاستحسنها ثم امر بکسرها و قیل له فی ذلک فأجاب، بأنی علمت انها ستنکسر علی ایدی خدمی واحده بعد اخری و کل مره یهیجنی الغضب فارحت نفسی من تلک المرات بواحده و ارحتهم منی. و کان العبادی تنبه من ذلک فانه کان یسوق حماراً موقرا زجاجا فی قفص و انه سئل عمامعه فقال: ان عثر الحمار شی ٔ. بل ما احسن قول یعقوب بن اللیث حین رکض الی نیسابور و غافص محمدبن طاهر والی خراسان غیر متسرول و کان یطوف به فی الخزائن و یوقفه علی مافیها حتی انتهی الی خزانه الطرائف و عدد محمد علیه اموال اثمان مافیها من البلور المخروط و المجرود، فامر غلامه بکسرها بالعمود و رضها ثم استسقی فی مشربته و کانت من الاسفیذرویه فی غلظ الخنصر و حین شرب منها طرحها علی الارض حتی طنت و تدحرجت و قال لمحمد: یا ابن الفاعله و هل نفعک تضییع اموال فی تلک الاوانی و صرفی الشرب بغیرها هلا استأجرت باثمانها رجالا یدفعوننی عنک ثم حبسه فی صندوق و حمله الی العراق معه و ماخلصه من یده الاانهزامه من الموفق و لیعقوب فی سیره مایعلم منه ان هادیه الیه کان شباب دولته و اقبال شأنه یعرفکه حال اخیه عمرو، لما ملک بعده فانه دفع الی معتمده النهض الی بغداد اموالا و تقدم الیه یصرفها فی اثمان اوانی بلور و اقترحها و ان الرجل روی فی مثل ذلک ما تقدم فلم یسمح قلبه بافساد الذهب و صاغ منه اوانی و جامات و صوانی و لما انصرف بها شق علی عمرو مخالفه امره و امر بسقیه فی المجلس بواحد منها علی وجه الاکرام و رسم للساقی ارسال حیه صلیبه تسد الجام ففعل و من دأبها الوثوب الی رأس الانسان فوثبت الیه و لسعت ارنبه أنفه فسقط لحینه و لم یکن عمرو مترعرعافی نعمه بل حاله منحطه عن حال یعقوب لکن عزم الدوله وادبار الامر علماه ما ورد به موارد التلف و کان یحمل الی بغداد مستوثقاً به فبلغ قنطره فی بعض المراحل بخراسان و استغرب ضحکا فسأله عدیله عن سببه فقال اتفق لی علی هذه القنطره اجتیاز ثلاث دفعات احداها مع حمار موقر من الصفر و انه عثر علیها و سقط و احتجت فی ازعاجه الی معین و انسدت الطریق فلم یأتنی فیها سابل استعین به الی ان مضی اکثر النهار. و الثانیه؛ فی اوائل العام الماضی مع خمسین الف عنان، و هذه الثالثه ثانی اثنین فی العماریه و اتمنا فیها حالی فی اولاها واﷲ المستعان. و کان عندی کره بلور فیها سنبله من سنابل الطیب الهندیه برمتها و قدانکسر من شعراتها شی ٔ قلیل فتبددت فی جوف البلور حولها و حصلت اخری مثلها فی ضمنها فتات ورق اخضر باقیه علی خضرتها کبقاء ذلک السنبل علی دکنته ومعلوم ان هذه الاشیاء لم تخالط البلور الا فی وقت میعانه و کونه علی رقه فوق رقه الماء القراح فلو لم تکن کذلک لما غاصت تلک الاشیاء فیه فان من شأنها الطفو علی وجه الماء لخفتها دون الرسوب او یکون سیالا کالأتی یدهدهها و یحملها و یکون جمودها بلوراً فی تلک الحاله سریعا و اﷲ اعلم بکیفیه مالانعلم من ذلک. و یتحدث من شاهد البلوریین بالبصره انهم یجدون فیه حشیشاً و خشباً و حصی وطینا و ریحاً فی نفاخات و کل ذلک شاهد علی انه فی مبدئه ماء سائل و لیس ذلک بمستنکر فلقد یوجد فی بعض المواضع ما یستحجر و متی استحجر حیوان و نبات زال استبداع تحجر الماء و الارض. و لولا کثره مشاهده المتاملین ذلک لما تواتر ذلک علی السنتهم. قال الطرماح:
لنا الملک اذصم الحجاره رطبه
و عهد الصفا باللین من اقدم العهد
و قال العجاج (الرجز لرؤبهبن العجاج - ک):
قد کان ذاکم زمان الفطحل
والصخر مبتل کطین الوحل
و قال آخر
و کان رطیبا یوم ذلک صخرها
و کان حصیداً طلحها و سیالها
رجوع به الجماهر چ دکن 1355 ص 181، 189شود.
و ابن البیطار در مفردات آرد: قیل انه ینفع من الفزع فی النوم تعلیقاً. و صاحب اختیارات بدیعی گوید: سنگ بلور چون بر کسی بندند که در خواب ترسد دیگر نترسد. || در تداول وقت، شیشه های صافی و روشن سفید و به الوان دیگر که ظروف از آن سازند.

(اسم) بنام سنگ شیشه سا حجر البلور نمیتوان خاصی را نام برد. از طرف دیگر البلور را برای نبرده اند و بیشتر مرادف سنگهای شیشه مانند بکار رفته است بنابراین بطور عام کلیه سنگهایی را که ضاهر شیشه مانند و مقطع شیشه یی داشته باشند و شکست آنها نیز ناصاف باشد میتوان باین نام موسوم ساخت از قبیل سنگهای سیلیسی بی شکل و سنگهای ابسیدین که در میمه - سر راه اصفهان - فراوان است و قطعاتش شبیه بطریهای شکسته میباشد. سنگهای چخماق سفید را میتوان جزو این دسته منظور داشت سنگ شیشه.